Ο Οιδίποδας ελευθερώνεται
’’Μοίρα, προσωπική ευθύνη, ανάγκη και ελευθερία στον Οιδίποδα Τύραννο του Σοφοκλή’’.Γιώργος Κατσαντώνης*
Η μοίρα οδηγεί εκείνον που την ακολουθεί και σέρνει εκείνον που αντιστέκεται.
Πλούταρχος
Αυτή η αδυναμία του να προβλεφθεί ο θάνατος βασάνιζε τους ανθρώπους στο βάθη των αιώνων κι η μοίρα ήταν η προσωποποίηση του πεπρωμένου. Η ισχυρή επιθυμία να κυριαρχήσει πάνω στη μοίρα του, έχει θεωρηθεί θεμελιώδες χαρακτηριστικό του αρχαίου Έλληνα 1 .
Και η δύναμη της μοίρας ή ειμαρμένης όμως, φαίνεται να έχει ανθρωποκεντρικό χαρακτήρα, όπως παρατηρεί ο Β. Berofsky2 , αφού τα είδη των γεγονότων που παραδοσιακά πιστευόταν ότι κυβερνά είναι :
1) η έκβαση των ανθρωπίνων εγχειρημάτων,
2) γεγονότα που έχουν σημαντική επίδραση στη ζωή των ανθρώπων και
3) πράξεις που κανονικά πιστεύουμε ότι εξαρτώνται από εμάς και βρίσκονται υπό τον έλεγχο μας.Τόσο η μ ο ί ρ α όσο και η ε ι μ α ρ μ έ ν η προέρχονται από το αρχαίο ελληνικό ρήμα μ ε ί ρ ο μ α ι = λαμβάνω το μέρος που μου ανήκει. Από το μείρομαι προκύπτει ο παρακείμενος είμαρμαι και η μετοχή ειμαρμένη, δηλ. αυτή που έχει μοιραστεί.
Οι Μοίρες, οντότητες της α ρ χ α ί α ς ε λ λ η ν ι κ ή ς μ υ θ ο λ ο γ ί α ς , παριστάνονταν συνήθως, ως τρεις γυναικείες μορφές που κλώθουν. Η κλωστή που κρατούν στα χέρια τους, συμβολίζει την ανθρώπινη ζωή, δεικνύοντας έτσι το πόσο μικρή και αδύναμη μπορεί αυτή να είναι.
Η πρώτη Μοίρα, η Κλωθώ (συμβολίζει και το παρόν), γνέθει το νήμα της ζωής, η δεύτερη, η Λάχεσις. (.. το παρελθόν), μοιράζει τους κλήρους, καθορίζει τι θα "λάχει" στον καθένα (εξού και λαχείο). Η τρίτη Μοίρα, τέλος, η Άτροπος (το μέλλον), κόβει χωρίς τον παραμικρό δισταγμό, όταν έρθει η ώρα, την κλωστή της ζωής των ανθρώπων.
Οι Μοίρες είναι επομένως οι δυνάμεις που ευθύνονται για τα καλά και τα κακά της ζωής του κάθε θνητού, από τη γέννηση μέχρι το θάνατό του.
Παίρνουν την δύναμή τους, από τον Δία ο οποίος για το λόγο αυτό καλείται και
Παίρνουν την δύναμή τους, από τον Δία ο οποίος για το λόγο αυτό καλείται και
" Μ ο ι ρ α γ έ τ η ς ". 3
Στις Μοίρες υπακούουν μέχρι και οι θεοί οι οποίοι έχουν όμως την δύναμη να την αλλάζουν, μια αλλαγή τέτοια όμως θα διατάρασσε την αρμονία του σύμπαντος.
Στη Θ ε ο γ ο ν ί α τ ο υ Η σ ι ό δ ο υ (904 κε ), οι Μοίρες είναι κόρες του Δία και της Θέμιδας, ή κόρες της Νύχτας ( 217 κε). 4 Από το Δία έχουν πάρει την «πλείστην τιμήν» να καθορίζουν τα ανθρώπινα 5 .
Η ομηρική θρησκεία, όπως αυτή αρθρώνεται στα έπη του Ομήρου, είναι μια ορθολογική θρησκεία, που στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται ο Δίας. Σ' αυτήν όμως την ορθολογική δομή της υπέρτατης εξουσίας του Δία, όπου υπάγονται όλες οι άλλες θεότητες, προβάλλει και μια δύναμη υπερλογική, ισχυρότερη και ανώτερη από την παντοδυναμία του Δία, την οποία σέβεται και στης οποίας τη δύναμη υποχωρεί και ο υπέρτατος των θεών.
Στα ο μ η ρ ι κ ά έ π η παρουσιάζονται ως μία και μόνη: η " Α ί σ α ή Μ ο ί ρ α " , η οποία είναι σύνθρονη του Δία και δίνει σε κάθε θνητό το μερίδιο του από τις χαρές και τις λύπες ορίζοντας έτσι το πεπρωμένο του. H Aίσα ορίζεται ως η θεότητα του πεπρωμένου, η απόφαση της Μοίρας, ο «υπό θεού τινός ταχθείς προορισμός» 6 .
Τόσο η μοίρα όσο και η ειμαρμένη σημαίνει μερίδιο, μερτικό, κάτι που ανήκει στον κάθε άνθρωπο και είναι αυστηρά καθορισμένο για κάθε θνητό. Αυτό, λοιπόν, το μερίδιο, η μοίρα, που έτυχε στον καθένα, ουδείς θεός μπορεί να αλλάξει . Η Μοίρα στον όμηρο δεν είναι μια δύναμη που ενεργεί, αλλά μια σειρά από περιστατικά που πιστοποιούμε. Δεν υψώνεται ποτέ σε θεότητα, αλλά και ποτέ οι θεοί δεν μπορούν να ενεργήσουν αυθαίρετα, αντίθετα σ' αυτήν.
Οι θεοί ίσως έχουν τη δυνατότητα κάπου να καθυστερήσουν για λίγο την ανθρώπινη μοίρα να πραγματοποιηθεί, αλλά ποτέ δεν έχουν τη δυνατότητα να την αλλάξουν 7 . Πιο συγκεκριμένα, η Μοίρα είναι το σύνολο το των κανόνων που εξουσιάζουν την εξέλιξη κάθε υπάρξεως, είτε πρόκειται γι’ ανθρώπους, είτε για πράγματα ή για θεούς.
Η ομηρική θρησκεία, όπως αυτή αρθρώνεται στα έπη του Ομήρου, είναι μια ορθολογική θρησκεία, που στην κορυφή της πυραμίδας βρίσκεται ο Δίας. Σ' αυτήν όμως την ορθολογική δομή της υπέρτατης εξουσίας του Δία, όπου υπάγονται όλες οι άλλες θεότητες, προβάλλει και μια δύναμη υπερλογική, ισχυρότερη και ανώτερη από την παντοδυναμία του Δία, την οποία σέβεται και στης οποίας τη δύναμη υποχωρεί και ο υπέρτατος των θεών.
Στα ο μ η ρ ι κ ά έ π η παρουσιάζονται ως μία και μόνη: η " Α ί σ α ή Μ ο ί ρ α " , η οποία είναι σύνθρονη του Δία και δίνει σε κάθε θνητό το μερίδιο του από τις χαρές και τις λύπες ορίζοντας έτσι το πεπρωμένο του. H Aίσα ορίζεται ως η θεότητα του πεπρωμένου, η απόφαση της Μοίρας, ο «υπό θεού τινός ταχθείς προορισμός» 6 .
Τόσο η μοίρα όσο και η ειμαρμένη σημαίνει μερίδιο, μερτικό, κάτι που ανήκει στον κάθε άνθρωπο και είναι αυστηρά καθορισμένο για κάθε θνητό. Αυτό, λοιπόν, το μερίδιο, η μοίρα, που έτυχε στον καθένα, ουδείς θεός μπορεί να αλλάξει . Η Μοίρα στον όμηρο δεν είναι μια δύναμη που ενεργεί, αλλά μια σειρά από περιστατικά που πιστοποιούμε. Δεν υψώνεται ποτέ σε θεότητα, αλλά και ποτέ οι θεοί δεν μπορούν να ενεργήσουν αυθαίρετα, αντίθετα σ' αυτήν.
Οι θεοί ίσως έχουν τη δυνατότητα κάπου να καθυστερήσουν για λίγο την ανθρώπινη μοίρα να πραγματοποιηθεί, αλλά ποτέ δεν έχουν τη δυνατότητα να την αλλάξουν 7 . Πιο συγκεκριμένα, η Μοίρα είναι το σύνολο το των κανόνων που εξουσιάζουν την εξέλιξη κάθε υπάρξεως, είτε πρόκειται γι’ ανθρώπους, είτε για πράγματα ή για θεούς.
Ένας θεμελιακός νόμος φύλακας της παγκόσμιας τάξεως.Το Πεπρωμένο κυβερνάει, λοιπόν, τους θεούς όπως και τη φύση. Εξασφαλίζει την κανονικότητα των κινήσεων του ήλιου και των άστρων, την εμφάνιση της αυγής, τη διαδοχή της νύχτας και της ημέρας, την πορεία των εποχών, των ποταμών κα των εποχικών ανέμων. Χάραξε μια φορά και για πάντα το γενικό πλαίσιο της ζωής του κόσμου. Αλλά μόνο το γενικό του πλαίσιο. Γιατί η εξουσία του πεπρωμένου δεν είναι απόλυτη.
Ο αμετάβλητος νόμος αφήνει σε όλα τα ζωντανά πλάσματα, ανθρώπους και θεότητες, που σε απεριόριστο αριθμό ζουν στον κόσμο, ένα τμήμα ελευθερίας. 8 Γιατί και οι άνθρωποι έχουν, επίσης, το μερτικό τους στην ελευθερία, που το χρησιμοποιούν για το καλό τους ή για το κακό τους και καμιά φορά εναντίον της φανερής θελήσεως των θεών.
Έτσι ό Αίγισθος, ό δολοφόνος του Αγαμέμνονα, που ανέβηκε στο θρόνο του Άργους με τη μοιχεία και τη δολοφονία, είχε έγκαιρα ειδοποιηθεί από τους θεούς να μην κάνει το έγκλημα. Προκάλεσε, έτσι, μια τιμωρία σε βάρος του που θα μπορούσε να την αποφύγει. Γιατί, όπως διακηρύσσει ο Δίας με την ευκαιρία αυτή, οι άνθρωποι «με την τρέλλα τους προκαλούν σε βάρος τους δεινά, που δεν ήταν μέσα στο Πεπρωμένο τους». Ο άνθρωπος, που είναι σε ορισμένο βαθμό δημιουργός του Πεπρωμένου του κόσμου, είναι, επίσης, τουλάχιστον μερικά, δημιουργός του δικού του Πεπρωμένου.
Συχνά οι αρχαίοι Έλληνες την Μοίρα, την Αίσα, την Ειμαρμένη 9 ή την Ανάγκη την έβαζαν πάνω και από τους θεούς. Ο Πίνδαρος πρόσθεσε στις τρεις Μοίρες την Τύχη, που θεωρεί μάλιστα ότι έχει μεγαλύτερο κύρος από τις άλλες αδελφές της. Αλλά την αρχική τριάδα ξανασυναντάμε και αργότερα στον Π λ ά τ ω ν α που στο έργο του "Πολιτεία" τις ονομάζει κ ό ρ ε ς τ η ς Α ν ά γ κ η ς και τις παρουσιάζει καθισμένες σε έναν θρόνο η καθεμιά τους με χιτώνες λευκούς και στεφάνια στο κεφάλι τους να συνοδεύουν με τη φωνή τους την αρμονία που βασιλεύει στις ουράνιες σφαίρες.
Η ιδέα της Μοίρας έχει δεσπόζουσα θέση στα έργα του Α ι σ χ ύ λ ο υ .
Προσπαθεί να την εκφράσει με ορατή και σωματική μορφή μέχρι το σημείο να χάσει τον αφηρημένο χαρακτήρα της. Ο Πατέν παρατηρεί, ότι, για αυτό τον λόγο, δημιουργούνται οι μεγαλειώδες εικόνες, οι τολμηρές σκηνές, οι υπερβατικές σκέψεις, επειδή η τρομερή παρουσία της Μοίρας, προκαλεί τρόμο κι έκπληξη. Για αυτό και η άπειρη μεγαλοπρέπεια των προσώπων που εμφανίζονται πολεμώντας με έναν τέτοιο «εχθρό» και η θαυμαστή ακινησία τους μπροστά στο χέρι της Μοίρας που ισοπεδώνει και το οποίο αυτοί οι ίδιοι προκαλούν.
Ή υποταγή στον ανεξερεύνητο νόμο του Πεπρωμένου, δεν αποκλείει το ξεπέρασμα του μέτρου, την παραφορά της « ύ β ρ ε ω ς » , που απομονώνουν τον άνθρωπο μέσα στο παράλογο και συχνά εγκληματικό πάθος του. Έτσι ο σοφός Αισχύλος διατυπώνει ερωτήματα με σαφήνεια στο κοινό, όπως: «γιατί υπάρχουν καλοί άνθρωποι τόσο δυστυχισμένοι και κακοί τόσο ευτυχισμένοι;», και προτιμά να δώσει ηθικά διδάγματα, δείχνοντας, ότι η δυστυχία δεν είναι πάντα τιμωρία άλλα μπορεί να είναι μια μορφή εξαγνισμού.
Η Μοίρα δίνει στον κάθε άνθρωπο το δικό του μερίδιο ευτυχίας ή δυστυχίας, που είναι ταυτόχρονα ελπίδα και απειλή 10.
Όταν κάποιος υπερβάλει στο δικό του μερίδιο τότε οδηγείτε στην ύβρη και εμπίπτει πάνω του ο
Ν ό μ ο ς τ η ς Δ ι κ α ι ο σ ύ ν η ς και της ισορροπίας που καθορίζει την εξαγνιστική τιμωρία, που έχει ένα θετικό και ηθικό σκοπό, να μάθει ο άνθρωπος μέσα από το βάσανο.
Ο ίδιος σεβόταν τους θεούς αλλά πίστευε σε δυνάμεις ακόμα πιο υψηλές από αυτούς, την
Ο ίδιος σεβόταν τους θεούς αλλά πίστευε σε δυνάμεις ακόμα πιο υψηλές από αυτούς, την
Α ν ά γ κ η κ α ι τ η Μ ο ί ρ α 11 .
Ο Σοφοκλής θεωρήθηκε συχνά ως τραγωδιογράφος που τα δράματα του περιστρέφονται γύρω από την έννοια του αδυσώπητου πεπρωμένου. Στο μύθο του Ο ι δ ί π ο δ α διακρίνουμε την κοινή μοίρα, τον τραγικό κλήρο του ανθρώπου που έρχεται στο κόσμο χωρίς να ερωτηθεί .
Ο Οιδίποδας είναι προορισμένος να αγωνίζεται στα τυφλά και να λύνει αινίγματα που του επιβάλλονται μυστηριωδώς, να επιμένει με αδιάλλακτο πείσμα να ανακαλύψει το μυστικό της ύπαρξης του, που το κρατούν ωστόσο ζηλόφθονα οι θεοί καλά κρυμμένο.
Είναι αναγκασμένος να δρα για να δικαιώσει την ανθρώπινη υπόσταση του, χωρίς να μπορεί να προβλέψει τις συνέπειες των πράξεων του. Και γι’ αυτό τα αναπάντεχα αποτελέσματα της δράσης του, τον αιφνιδιάζουν και τον τρομάζουν καθώς βρίσκονται συχνά σε πλήρη αντίθεση με τις προθέσεις του. Είναι καταδικασμένος να ζει στο σκοτάδι της άγνοιας και του πόνου, μέσα σε ένα παράλογο και μυστηριώδη κόσμο και παλεύοντας συνεχώς, να οδηγείτε παρά την θέληση του στην μοιραία κατάληξη, την a priori καταδίκη του σε θάνατο που την γνωρίζει, αφού είναι το μόνο από τα όντα που έχει επίγνωση του θανάτου.
Η «πολυσχήμων» προσωπικότητα του Οιδίποδα, ορόσημο και πρότυπο του αθηναϊκού λαού και ενός πολιτισμού που έχει φτάσει σε πολύ υψηλό βαθμό αυτογνωσίας, συμβολίζει την Αθήνα του Περικλή ,την «πόλιν τύραννον» αλλά και την «παίδευσιν της Ελλάδος» όπως εύστοχα παρατηρεί ο B.Knox σε σχετική μελέτη του 12.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Ο μύθος του Οιδίποδα έχει ως εξής: Ο Οιδίποδας ήταν απόγονος της γενιάς του Κάδμου, του ιδρυτή της Ακρόπολης των Θηβών, που η καταγωγή του φτάνει μέχρι το Δια. Ο Κάδμος εκτός από τέσσερις κόρες είχε κι ένα γιο, τον Πολύδωρο. Γιος του Πολύδωρου ήταν ο Λάβδακος. Γιος του Λάβδακου ήταν ο Λάιος πατέρας του Οιδίποδα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λάιος είχε ερωτευτεί το γιο του Πέλοπα, Χρύσσιπο, ο οποίος τελικά αυτοκτόνησε. Στην κατάρα του Πέλοπα ενάντια στον Λάιο προστέθηκε και η οργή της Ήρας, προστάτιδας του γάμου, κι αυτό βαραίνει την οικογένεια των Λαβδακιδών ως είδος π ρ ο π α τ ο ρ ι κ ο ύ α μ α ρ τ ή μ α τ ο ς .
Ο Σοφοκλής θεωρήθηκε συχνά ως τραγωδιογράφος που τα δράματα του περιστρέφονται γύρω από την έννοια του αδυσώπητου πεπρωμένου. Στο μύθο του Ο ι δ ί π ο δ α διακρίνουμε την κοινή μοίρα, τον τραγικό κλήρο του ανθρώπου που έρχεται στο κόσμο χωρίς να ερωτηθεί .
Ο Οιδίποδας είναι προορισμένος να αγωνίζεται στα τυφλά και να λύνει αινίγματα που του επιβάλλονται μυστηριωδώς, να επιμένει με αδιάλλακτο πείσμα να ανακαλύψει το μυστικό της ύπαρξης του, που το κρατούν ωστόσο ζηλόφθονα οι θεοί καλά κρυμμένο.
Είναι αναγκασμένος να δρα για να δικαιώσει την ανθρώπινη υπόσταση του, χωρίς να μπορεί να προβλέψει τις συνέπειες των πράξεων του. Και γι’ αυτό τα αναπάντεχα αποτελέσματα της δράσης του, τον αιφνιδιάζουν και τον τρομάζουν καθώς βρίσκονται συχνά σε πλήρη αντίθεση με τις προθέσεις του. Είναι καταδικασμένος να ζει στο σκοτάδι της άγνοιας και του πόνου, μέσα σε ένα παράλογο και μυστηριώδη κόσμο και παλεύοντας συνεχώς, να οδηγείτε παρά την θέληση του στην μοιραία κατάληξη, την a priori καταδίκη του σε θάνατο που την γνωρίζει, αφού είναι το μόνο από τα όντα που έχει επίγνωση του θανάτου.
Η «πολυσχήμων» προσωπικότητα του Οιδίποδα, ορόσημο και πρότυπο του αθηναϊκού λαού και ενός πολιτισμού που έχει φτάσει σε πολύ υψηλό βαθμό αυτογνωσίας, συμβολίζει την Αθήνα του Περικλή ,την «πόλιν τύραννον» αλλά και την «παίδευσιν της Ελλάδος» όπως εύστοχα παρατηρεί ο B.Knox σε σχετική μελέτη του 12.
Όμως ας πάρουμε τα πράγματα από την αρχή.
Ο μύθος του Οιδίποδα έχει ως εξής: Ο Οιδίποδας ήταν απόγονος της γενιάς του Κάδμου, του ιδρυτή της Ακρόπολης των Θηβών, που η καταγωγή του φτάνει μέχρι το Δια. Ο Κάδμος εκτός από τέσσερις κόρες είχε κι ένα γιο, τον Πολύδωρο. Γιος του Πολύδωρου ήταν ο Λάβδακος. Γιος του Λάβδακου ήταν ο Λάιος πατέρας του Οιδίποδα. Σύμφωνα με την παράδοση, ο Λάιος είχε ερωτευτεί το γιο του Πέλοπα, Χρύσσιπο, ο οποίος τελικά αυτοκτόνησε. Στην κατάρα του Πέλοπα ενάντια στον Λάιο προστέθηκε και η οργή της Ήρας, προστάτιδας του γάμου, κι αυτό βαραίνει την οικογένεια των Λαβδακιδών ως είδος π ρ ο π α τ ο ρ ι κ ο ύ α μ α ρ τ ή μ α τ ο ς .
Ο Λάιος, επειδή ήταν παντρεμένος πολύ καιρό με την Ιοκάστη χωρίς να έχει αποκτήσει παιδιά, πήγε στο μαντείο των Δελφών για να ζητήσει χρησμό. Ο θεός του είπε ότι θα του δώσει ένα παιδί, το οποίο όμως είναι γραφτό να σκοτώσει τον ίδιο και να παντρευτεί την Ιοκάστη. Αυτό ήταν το θέλημα του Δια, που είχε ακούσει τις φοβερές κατάρες του Πέλοπα εναντίον του Λάιου. Ο Λάιος λοιπόν αποφάσισε να μην αποκτήσει παιδί. Σε κάποιο συμπόσιο όμως λησμόνησε το χρησμό κι άφησε τη γυναίκα του έγκυο.
Όταν γεννήθηκε ο γιος του, ο Λάιος θέλοντας ν’ αποφύγει όσα κακά είχε προμηνύσει ο χρησμός έδωσε το βρέφος σ’ ένα δούλο του,για να το πάει στον Κιθαιρώνα, αφού προηγούμενος ο ίδιος του είχε τρυπήσει και του είχε δέσει τα πόδια (από εκεί βγαίνει και το όνομα Οιδίπους). Ο Θηβαίος βοσκός που όμως, που λυπήθηκε το παιδί, το έδωσε σε κάποιο κορίνθιο βοσκό, κι αυτός το έδωσε με τη σειρά του στο βασιλιά της Κορίνθου Πόλυβο, ο οποίος δεν είχε παιδιά .Εκεί λοιπόν στην Κόρινθο, σε ένα Συμπόσιο, κάποιος είπε στον Οιδίποδα ότι δεν ήταν πραγματικός γιος του Πόλυβου .
Μετά από αυτό ο ήρωας αποφάσισε να πάει στο μαντείο των Δελφών για να μάθει την καταγωγή του. Απ’ αυτό το σημείο ξεκινάει η περιπέτεια του. Ο ποιητής παρουσιάζει τον αποφασιστικό Οιδίποδα να συγκρούεται τόσο με τη μοίρα του ,την οποία καθορίζουν οι χρησμοί, υποκαθιστώντας τη θεϊκή παρουσία, όσο και με την μοίρα του αμαρτωλού οίκου των Λαβδακιδών, τον οποίο καταδιώκουν οι κεραυνοί του Διός και η θεία δίκη εξαιτίας του αμαρτήματος του Λάιου, ίσως οι συμφορές του Οιδίποδα να είναι η έκφραση της θεόσταλτης τιμωρίας. Δυο τρόποι υπήρχαν να λυθεί το πρόβλημα της θεοδικίας:
Υπήρχε η τιμωρία μετά το θάνατο ,στην οποία οι αρχαίοι Έλληνες έτειναν να πιστεύουν , ιδιαίτερα όταν γερνούσαν , χωρίς ωστόσο να παίζει ποτέ κανέναν κυρίαρχο ρόλο στην ηθική τους 13. Ο άλλος ήταν η συλλογική ευθύνη της οικογένειας , έστω κι αν ο ίδιος ο ένοχος ξέφευγε την τιμωρία σ’ αυτή τη ζωή ,οι απόγονοι του θα πλήρωναν το δίχως άλλο πολύ σύντομα.
Όχι μόνο είναι κοινά αποδεκτή η αλήθεια στην ανθρώπινη πείρα ότι
Υπήρχε η τιμωρία μετά το θάνατο ,στην οποία οι αρχαίοι Έλληνες έτειναν να πιστεύουν , ιδιαίτερα όταν γερνούσαν , χωρίς ωστόσο να παίζει ποτέ κανέναν κυρίαρχο ρόλο στην ηθική τους 13. Ο άλλος ήταν η συλλογική ευθύνη της οικογένειας , έστω κι αν ο ίδιος ο ένοχος ξέφευγε την τιμωρία σ’ αυτή τη ζωή ,οι απόγονοι του θα πλήρωναν το δίχως άλλο πολύ σύντομα.
Όχι μόνο είναι κοινά αποδεκτή η αλήθεια στην ανθρώπινη πείρα ότι
α μ α ρ τ ι α ι γ ο ν έ ω ν π α ι δ ε υ ο υ σ ι τ έ κ ν α 14, αλλά το αρχαιοελληνικό αίσθημα οικογενειακής αλληλεγγύης ήταν τόσο ισχυρό ώστε να το λάβουν ως τμήμα της διαδικασίας της θεϊκής δικαιοσύνης. Ελεύθερη βούληση ή προκαθορισμός; Το πρόβλημα είναι καθαρά φιλοσοφικό, υπήρξαν εποχές που η ανθρώπινη ιστορία μας βεβαιώνει πως η δύναμη της αναπόδραστης μοίρας ήταν τόσο ισχυρή ώστε να παραλύει κάθε ανθρώπινη επέμβαση και την καθιστούσαν μάταιη. 15
Στην Κόρινθο ο Οιδίποδας μαθαίνει ότι δεν είναι πραγματικό παιδί αλλά θετός γιος του Πόλυβου και της Μερόπης . Αυτή η πληροφορία ήταν η αφορμή για να επιχειρήσει το πρώτο βήμα προς την
Στην Κόρινθο ο Οιδίποδας μαθαίνει ότι δεν είναι πραγματικό παιδί αλλά θετός γιος του Πόλυβου και της Μερόπης . Αυτή η πληροφορία ήταν η αφορμή για να επιχειρήσει το πρώτο βήμα προς την
Α υ τ ο γ ν ω σ ί α . Από εκείνη την στιγμή αρχίζει, η προσπάθεια και η περιπέτεια του ήρωα να μάθει την αληθινή καταγωγή του, γεννιέται μέσα του η επιτακτική ανάγκη να μάθει ποιος ήταν ο πατέρας του, ποιος είναι ο ίδιος , από που έρχεται και προς τα που πηγαίνει.
Ο Οιδίπους πλησιάζει στην Θήβα, αναζητά τις ρίζες του, συμβολίζει τον άνθρωπο που έχει
Ο Οιδίπους πλησιάζει στην Θήβα, αναζητά τις ρίζες του, συμβολίζει τον άνθρωπο που έχει
Α ν ά γ κ η να μάθει την αληθινή του καταγωγή και φτάνει σ’ αυτή μέσα από πολύ πόνο.
Η ά γ ν ο ι α πάντοτε αποτελούσε το μεγάλο φόβο των ευρωπαϊκών κοινωνιών. Ο τραγικός σοφόκλειος ήρωας αποτελεί το συνώνυμο της άγνοιας, της έλλειψης γνώσης. Οι μελέτες των αρχαίων κειμένων αποδεικνύουν τη μεγάλη ανησυχία για την αυταπάτη της ελευθερίας του ατόμου και την άγνοια γεγονότων που το περικλείουν.
Φυσικά στις μυθολογικές αναφορές η άγνοια προσεγγίζεται από την θεώρηση της κοσμογονίας και την επέμβαση των θεών στα ανθρώπινα δρώμενα. Ο οιδιπόδειος κύκλος δεν είναι ένα δόγμα της μοίρας, ούτε απλά ένα δράμα χαρακτήρων, μια ηθικολογική τραγωδία. Είναι δράμα αποκάλυψης´ η αποκαλυπτική δράση οδηγεί τον ήρωα να μάθει την αλήθεια για τον εαυτό του και συγχρόνως τον οδηγεί στην καταστροφή του.
Είναι το σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται με πάθος να βρει τα μυστικά της ζωής. Ο αιώνιος αναζητητής της αλήθειας που ξεκινά την περιπέτεια της εξόδου από τον αμέριμνο κόσμο της άγνοιας. Όλη του η ζωή ήταν εγκλωβισμένη μέσα στη αγνωσία. Προκείμενου να δώσει απάντηση σ' αυτό το ερώτημα που τον βασανίζει, καταφεύγει στο μαντείο των Δελφών ,το οποίο δίνει ακριβώς την ίδια απάντηση που είχε δώσει στον πατέρα του πριν μερικά χρόνια.
Θέλοντας λοιπόν ο Οιδίποδας να ξεφύγει από την Μοίρα, αποφασίζει να μην επιστρέψει στην Κόρινθο κι έτσι κατευθύνεται προς την Θήβα ,ακριβώς για να πραγματοποιήσει ,χωρίς να το ξέρει ,όλα όσα του επιφυλάσσει η Μοίρα του. Στο δρόμο για την Θήβα εκτελείται το πρώτο σκέλος του χρησμού: Καθώς προχωρούσε ,σε ένα στενό σημείο του δρόμου ο Οιδίποδας συνάντησε ένα άρμα που ερχόταν από την αντίθετη κατεύθυνση. Κανείς τους δεν έκανε χώρο για να περάσει ο άλλος. Η φιλονικία έφτασε στο αποκορύφωμα της με κατάληξη να σκοτώσει ο Οιδίποδας τον ξένο, που δεν ήταν άλλος από τον Λάιο 16.
Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον Λάιο ,τον πατέρα του ,δηλαδή το Πνεύμα ,αν δεχτούμε ότι η έννοια Πατήρ συμβολίζει το Πνεύμα, το ανώτερο μέρος του ανθρώπου. Από εδώ φαίνεται ότι ο Οιδίποδας ζει μια ζωή αντιπνευματική προσκολλημένος στη μορφή, στην ύλη, στην προσωπικότητα. Σύμφωνα με το μύθο ,ο Λάιος ,ο Πατέρας ,το Πνεύμα, χτυπάει τον Οιδίποδα στο μέσο της κεφαλής με διπλό μαστίγιο. Μ' αυτό τον τρόπο φαίνεται ότι θέλει να του υπενθυμίσει το θείο προορισμό του. Ο Οιδίποδας όμως σκοτώνει τον πατέρα του, πράγμα που δηλώνει ότι ο ήρωας βρίσκεται αγκιστρωμένος στον κόσμο της μορφής.
Έτσι το χτύπημα του πατέρα δεν μπόρεσε να φέρει προς το παρόν την απαιτούμενη ανάπτυξη της ψυχής . Συνεχίζοντας το δρόμο του συναντά την Σ φ ί γ γ α 17, η οποία αποτελεί ένα από τα σύμβολα του ανθρώπου. Τα πόδια της που ακουμπούν στην γη ,τα φτερά της που τείνουν να φτάσουν τον ουρανό και το ανθρώπινο κεφάλι της, που μέσα σε αυτό διεξάγεται η μάχη ανάμεσα στο πάνω και στο κάτω ,το ανώτερο και το κατώτερο, συμβολίζουν ξεκάθαρα τη σύσταση του ανθρώπινου όντος.
Το ίδιο το όνομα της, Σφίγγα (από το ρήμα σφίγγω=δένω σφιχτά ,βασανίζω), υποδηλώνει την έλξη που ασκεί το γήινο στοιχείο πάνω στο πνευματικό, τη σταύρωση ,το διχασμό του ανθρώπου ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα.
Ο Οιδίποδας λοιπόν έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας 18 αλλά μόνο επιφανειακά ,καθαρά μορφικά , χωρίς να προχωρήσει στο βαθύτερο νόημα του, χρησιμοποιώντας απλά και μόνο τον κατώτερο νου. Εξοντώνει την Σφίγγα, ένα τέρας και παίρνει ο ίδιος την θέση της. Για την Θήβα θα γίνει αυτός η νέα αιτία της συμφοράς του λοιμού της. Ως δώρο της εξόντωσης του τέρατος ήταν ο γάμος του με τη χήρα πια βασίλισσα και ο ενθρονισμός του στην πατρογονική του πόλη -που ακόμη εξακολουθούσε να μην το γνωρίζει. Γιατί αυτή η σκληρή άδικη μεταχείριση ενός αθώου ;.
Ερώτηση που επαναστατεί στη λογική μας κι η απάντηση είναι πρόκληση για την αντίληψη μας, περί αξιοπρέπειας του ανθρώπου και περί ελεύθερης βούλησης του.
Ποια είναι λοιπόν τα όρια της ευθύνης του ανθρώπου;
΄Ελεύθερη βούληση ή προκαθορισμός ; Είναι τελικά ο Οιδίποδας ένα πιόνι στη σκακιέρα του ωμού θεού ; . Τα όρια της ελευθερίας του δεν είναι σαφώς καθορισμένα, αφού ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ενεργήσει ελεύθερα ως ένα σημείο και γι' αυτό άλλωστε είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Τα ασαφή όμως όρια της ελευθερίας του τον αναγκάζουν πολλές φορές να αναρωτιέται αν αυτό που έπραξε προερχόταν από τη δική του ελεύθερη βούληση ή ήταν αποτέλεσμα κάποιας θεϊκής προτροπής και καθοδήγησης.
Η άγνοια όμως του Οιδίποδα ήταν η ρίζα όλων των κακών. Προσηλωμένος στη μορφή και στην ύλη ο ήρωας οδηγείται στις δικές του αυταπάτες. Όπως επισημαίνει ο Blum η αναζήτηση της επίγνωσης – ενόρασης ήταν πάντα παράλληλη με την ευλογία της άγνοιας. Αυτό αντανακλάται στην ταλαιπωρία του Οιδίποδα μεταξύ του γνωρίζω – δεν γνωρίζω, μια αμφιταλάντευση η οποία παραπέμπει στην αμφιθυμία του.
Η σύζευξη του ότι ο Οιδίποδας αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα τον μωρότερο και τον εξυπνότερο άνθρωπο, σηματοδοτείται στην επίλυση του αινίγματος της Σφίγγας: ο Οιδίποδας επιλύει μεν το αίνιγμα της ανθρώπινης ύπαρξης και αναδεικνύεται γνώστης και ανώτερος πνευματικά, αλλά αυτή η γνώση δεν είναι αφομοιωμένη για τον ίδιο του τον εαυτό.
Μη έχοντας εσωτερικεύσει αυτή τη γνώση, είναι καταδικασμένος να υπόκειται στη μοίρα και στο αναπόφευκτο. Οφείλουμε, έτσι, ερμηνεύοντας το Σοφοκλή να σημειώσουμε ότι η οιδιπόδεια άγνοια για τον ποιητή ουδέποτε αποτέλεσε κάτι το θετικό. Δεν είναι προοπτική και στάση ζωής, αλλά αντίθετα αιτία για το τραγικό τέλος, αφορμή και σύμβολο προκειμένου να διδάξει τη δύναμη της γνώσης και της κρίσης στους θεατές του.
Γιατί ο Οιδίποδας δεν αποτελεί ένα τυχαίο πρόσωπο που έπεσε στη θεϊκή δίνη της άγνοιας, αλλά και το σύμβολο της σοφίας. Είναι εκείνος που γνώριζε όλες τις απαντήσεις, που είχε όλη τη σοφία να βρίσκει λύσεις κατατροπώνοντας τέρατα. Ο Οιδίπους ως τραγικός ήρωας είναι μοναδικός. Δεν έχει παραβεί ή δεν τείνει να αθετήσει συνειδητά τους νόμους των θεών ή την ηθική.
Η τιμωρία του για τα εγκλήματα που διέπραξε εν αγνοία του, προέρχεται από το σκοτεινό μέρος της Μοίρας, μια δύναμη υπερκόσμια, από μηχανισμούς που η ανθρώπινη λογική, αδυνατεί να συλλάβει, γιατί βρίσκονται πέρα από την διανοητική εμβέλεια των θνητών.
Το μόνο ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι ο Οιδίποδας τιμωρείται γιατί επιδιώκει να μάθει. Ποια απάντηση παιδεύεται να δώσει ο Σοφοκλής με αυτό το αιώνιο δραματικό σύμβολο του ανθρώπου που φαινομενικά δεν έφταιξε σε τίποτα, πλήρωσε όμως με την μεγαλύτερη φρίκη, τα αθέλητα και ανεπίγνωστα εγκλήματα του και όπως ο ίδιος ο Οιδίπους ομολογεί σπαρακτικά στην έξοδο της τραγωδίας αυτής ''αν υπήρχε και κάτι άλλο πιο φρικτό από την φρίκη ,πάλι δικός μου κλήρος θα ήταν κι αυτό '' μπορούμε να την εντοπίσουμε στις παρακάτω διαπιστώσεις:
Ο Οιδίποδας Τύραννος έμεινε αιώνιο σύμβολο του τρόπου με τον οποίο το πεπρωμένο εμπαίζει τον άνθρωπο. Οδηγείται από την επιφανειακή πίστη στην αναγνώριση της καθολικής παρουσίας του θεού. «ω Ζευ ,τι μου εράσαι βεβουλευσαι περι»( στ.738).
Αργότερα πανικόβλητος παρακαλεί: « ω θεων αγνον σεβας μη ιδοιμι ταυτην ημεραν» ( στ .830).Στην έξοδο συντετριμμένος αναγνωρίζει την παντοδυναμία των θεών « Ο Απολλων ταδ’ ην , Απολλων ,φιλοι,ο κακα κακα τελων εμα ταδ’ εμα παθεα»
Αποδέχεται την μοίρα (τη θεόσταλτη) όπου κι αν τον πάει. «Αλλ’ η μεν ημων μοιρ’, οποιπερ,εισ’ ιτω» ( στ. 1458).Συνειδητοποιεί ότι ενεργεί κάτω από την επίδραση και τον καταναγκασμό μιας υπερφυσικής δύναμης (δαίμονος) καθορισμένης από τους θεούς «λυσσωντι δ’ αυτω δαιμονων δεικνυσι τις …δεινον δ’ αυσας ως υφηγητου τινος, πυλαις διπλαις ενηλατο » (στ. 1258,1260).
Ο Χορός ταυτίζει την μοίρα του Οιδίποδα με τον δαίμονα, έναν δαίμονα που τον κυνήγησε ανελέητα. Η Θήβα είναι η πόλη όπου ενσαρκώνεται ο Οιδίποδας. Είναι επομένως ο γήινος κόσμος ,ο κόσμος της ύλης. Εκεί ζούσαν οι φυσικοί του γονείς ο Λάιος και η Ιοκάστη.
Το ίδιο το όνομα Οιδίπους σημαίνει αυτός που έχει πρησμένα πόδια, φανερώνει τη κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ήρωας . Ο ι δ έ ω ( Γ ν ω ρ ί ζ ω ) + π ο ύ ς ( π ό δ ι ) , σημάδι που φέρνει από γεννησιμιού του, αυτός που προορίζεται από την Μοίρα, να τελειώσει τη ζωή του όπως την άρχισε ,δηλαδή ένας απόβλητος της κοινωνίας, όμοιος με άγριο ζώο, ένας κυνηγημένος που το πόδι του τον βάζει σε φευγιό, τον απομακρύνει από τους ανθρώπους, καταδιωγμένος από την κατάρα που τον κυνηγά με πόδι τρομερό γιατί παραβίασε τους υ ψ ί π ο δ α ς ( 19) νόμους , ανίκανος από εδώ και πέρα, να βγάζει το πόδι του από τον ορθόγκρεμνο όλεθρο που έπεσε, ανεβαίνοντας στην πιο ψηλή κορυφή της εξουσίας. Το λογοπαίγνιο γύρω από το αίνιγμα του ονόματος του είναι και η εξιχνίαση του δικού του μυστηρίου.
Ο καθαρτής και σωτήρας του λαού στο τελευταίο σκαλοπάτι του ξεπεσμού , καταντά ο κακούργος που πρέπει να αποβληθεί, όπως αποβάλλεται ένας αποδιοπομπαίος τράγος για να καθαρθεί και να σώσει την πόλη . Εξετάζοντας το θέμα κυριολεκτικά και στο αιθεροφυσικό επίπεδο συμπεραίνουμε ότι το κάτω μέρος του σώματος του Οιδίποδα ήταν διογκωμένο. Θα λέγαμε ότι εκεί έπεφτε το μεγαλύτερο βάρος.
Βλέποντας τον με ένα συμβολικό και μεταφορικό τρόπο θα λέγαμε ότι ο Οιδίπους είναι το όνομα του ανθρώπου εκείνου ,που τοποθετεί την συνείδηση του στα κατώτερα επίπεδα ,που αρκείται στην ικανοποίηση των χαμηλών ενστίκτων και στη πραγμάτωση αποκλειστικά υλικών στοιχείων.
Πιστεύοντας λοιπόν ως αληθινά μόνο όσα μπορεί να δει με τα φυσικά του μάτια, ο Οιδίποδας πορεύεται προς την Θήβα ,τον καθαρά υλικό και μορφικό κόσμο, για να εκτελέσει και το δεύτερο μέρος του χρησμού , το γάμο με την μητέρα του. Η μητέρα του Οιδίποδα, η Ιοκάστη συμβολίζει το θηλυκό ,το παθητικό στοιχείο, την ύλη. Μ' αυτό συνδέεται ο ήρωας με διπλό δεσμό, της μητέρας και της συζύγου. Μ' αυτή την διπλή σχέση κι έχοντας σκοτώσει τον πατέρα του, το πνευματικό στοιχείο, βυθίζεται στο κόσμο της ύλης, στην Θήβα στην οποία γίνεται Βασιλιάς.
Εκεί βασιλεύει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς κανένα πρόβλημα, απολαμβάνοντας τα αγαθά του υλικού κόσμου. Ώσπου κάποια στιγμή, παρουσιάζεται λοιμός που μαστίζει την πόλη, ως αποτέλεσμα ανόσιων πράξεων του Οιδίποδα, της πατροκτονίας και της αιμομιξίας. Βρισκόμενος σ΄ αυτή τη δύσκολη θέση ο ήρωας ζητάει για δεύτερη φορά χρησμό από το μαντείο των Δελφών: Τι πρέπει να κάνει για να σώσει την πόλη από τον λοιμό ; Η απάντηση του μαντείου είναι : Πρέπει να βρεθεί ο φονιάς του Λάιου, που είναι η αιτία για την σύμφορα της πόλης και να σκοτωθεί ή να εξοριστεί σε άλλη χώρα . Είτε στη μια είτε στην άλλη περίπτωση ο φονιάς , που είναι ο ίδιος ο Οιδίποδας , πρέπει να απομακρυνθεί από την πόλη των Θηβών ,να πεθάνει θα λέγαμε, γι’ αυτή την πόλη δηλ. να πεθάνει για τον κόσμο της ύλης κι επομένως να γεννηθεί σε έναν άλλο κόσμο, στο κόσμο του πνεύματος .
Ο χρησμός αυτός γίνεται και πάλι αφορμή να βγει στην επιφάνεια το ερώτημα που απασχολεί τον Οιδίποδα εδώ και χρόνια: Ποια είναι η καταγωγή του . Ο Οιδίποδας- Άνθρωπος θα αρχίσει να αφυπνίζεται και να αναρωτιέται ξανά ποιος είναι, από πού έρχεται και προς τα που πάει. Αυτό όμως που ο ήρωας ψάχνει τουλάχιστον αρχικά ,είναι ο φονιάς του Λάιου . Σ’ αυτή την αναζήτηση καλεί ως βοηθό του τον μάντη Τειρεσία .Ο «τυφλός» μάντης Τειρεσίας αποτελεί το σύμβολο ή την προσωποποίηση του ανώτερου νου ,είναι η ανώτερη φύση του ίδιου του Οιδίποδα.
Ο μάντης στην αρχή τουλάχιστον, αρνείται να αποκαλύψει ποιος είναι ο φονιάς. Ένα κεντρικό σημείο στον Οιδίποδα του Σοφοκλή είναι το αίτημα του Τειρεσία προς τον ήρωα: «Μη ρωτάς». Ο τυφλός και αμφίφυλος άνθρωπος, γνώριζε ότι η περιέργεια του Οιδίποδα θα προκαλούσε μια τρομακτική απάντηση την οποία ο βασιλιάς της Θήβας δεν περίμενε και δεν θα έπρεπε να ξέρει. Το ίδιο όμως το μη ρωτάς είναι η παρότρυνση που ακούμε και σήμερα για την ευτυχία που προκαλεί η άγνοια, το να ζει δηλαδή κανείς μέσα στην παραίσθηση των απαντήσεων, αλλά όχι στα συμπεράσματα.
Παραδόξως το "μη ρωτάς", είναι ο τρόπος ζωής μέσα στην ερώτηση. Η άρνηση αυτή εξοργίζει τον ήρωα και τον κάνει να προβεί σε υβριστικές φράσεις εναντίον του μάντη, επιμένοντας ιδιαίτερα στην τυφλότητα του ,η οποία είναι καθαρά συμβολική και δηλώνει ότι η συνείδηση του Μάντη ,δεν περιορίζεται πλέον και δεν παραπλανάται από τον κόσμο των μορφών. Ο Τειρεσίας έχει το χάρισμα της εσωτερικής όρασης, ενώ ο Οιδίποδας καυχιέται για την ανωτερότητα της φυσικής όρασης. Γι’ αυτό αργότερα, όταν μαθαίνει ότι τα φυσικά του μάτια τον παραπλανούν, αποφασίζει να αυτοτυφλωθεί.
Γιατί όμως ο μάντης αρνείται να φανερώσει την αλήθεια στον ήρωα; Από ένα απλό πείσμα ; Θα ήταν αφέλεια να σκεφτούμε ότι ο Σοφοκλής βάζει τον Τειρεσία ν’ αντιδρά με τέτοιο τρόπο μόνο και μόνο από πείσμα.
Προφανώς ο μεγάλος τραγικός θέλει να δείξει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να αποκτήσει την Αλήθεια , τη Φώτιση , σαν ένα δώρο , σαν κάτι που του δίνεται από κάποιον άλλο. Πρέπει να κατακτήσει την Αλήθεια , που βρίσκεται μέσα του. Η Αλήθεια για έναν ανώριμο πνευματικά άνθρωπο δεν έχει καμία αξία. Μόνο όταν ωριμάσει πνευματικά και αναπτύξει την εσωτερική όραση , μόνο τότε μπορεί να βρει την αλήθεια που κρύβεται μέσα του.
Αλλά ακόμη κι όταν ο Τειρεσίας αποφασίζει να μιλήσει στον Οιδίποδα και να του πει την αλήθεια , ο τελευταίος συμπεριφέρεται σαν κουφός. Δεν ακούει τίποτα απ’ αυτά που του λέει ο μάντης , και μόνο μια φράση του είναι ικανή να κάνει τον ήρωα να ξυπνήσει σαν από ένα λήθαργο.
Η φράση του Οιδίποδα : "Οιον μ’ ακουσαντ’ αρτιως εχει , γυναι ,ψυχης πλανημα κα’ νακινησις φρενων" ("Ποια σύγχυση της ψυχής ,γυναίκα , και ποια ταραχή του νου με κατέλαβε ,όταν πριν λίγο σε άκουσα "στ. 726 - 727), δείχνει την αποτυχία της Ιοκάστης – ύλης να κυριαρχήσει πάνω στο αφυπνιζόμενο πνεύμα .
Ο σοφός βασιλιάς φαίνεται να ζούσε για χρόνια ευτυχισμένος -οικογενειακά και πολιτικά- μέχρι να πέσει λοιμός στη Θήβα, να μάθει την αλήθεια και να φτάσει η ολοκληρωτική του πτώση στα μάτια θεών και θνητών μέσα στους επόμενους αιώνες.
Χλευάστηκε. Κατάντησε παράδειγμα προς αποφυγή για εκείνα που ενώ μπορούσε να ερμηνεύσει, επέλεξε να μην το κάνει. Προτίμησε να ζήσει στη δική του ερμηνεία των πραγμάτων, στην οπτασία που τον έκλεισαν οι θεοί χωρίς να προσπαθεί να ξεφύγει.
Ο Οιδίπους, που έγινε τύραννος χάριν της γνώσης του, θα χάσει την εξουσία του μόλις μάθει την αλήθεια. Η αλήθεια εμφανίζεται πλέον ως ασύμβατη με τη σοφία. Ο βασιλιάς είναι αδαής, άπορος, έχει πλήρη άγνοια με τον ίδιο βαθμό πληρότητας που είχε η γνώση της απάντησης στο αίνιγμα της Σφίγγας. Κι όμως αυτή του η απάντηση που τον κατέστησε τον πλέον σοφό και τον οδήγησε στην αλαζονεία: ηύρηκεν ολομόναχος, την λύση και του αινίγματος και του χρησμού. Είχε τις πληροφορίες που χρειάζονταν ώστε σύντομα να αντιληφθεί το παρελθόν και τον παρόν, αλλά προτίμησε να μείνει προσκολλημένος στο φαντασιακό που έπλασε για τις γνώσεις και την σοφία του. παραλογισμό της αλαζονείας του δεν ανακάλυψε το παιχνίδι των θεών.
Ο Οιδίποδας σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του, χωρίς να το ξέρει, δηλαδή συνειδητά δεν ήταν ένοχος πατροκτονίας και αιμομιξίας. Εξάλλου και ο ίδιος ο Τειρεσίας, που σαν μάντης ήξερε περισσότερα πράγματα, αναγνωρίζει ότι η άγνοια ,ήταν η πραγματική αιτία του αμαρτήματος του Οιδίποδα. Το ρήμα "λέληθας" στο στίχο 415 δείχνει ολοφάνερα την άποψη αυτή του μάντη 20 .
Ακόμα και τα χρόνια που ο Οιδίποδας υποτίθεται ότι ζούσε ευτυχισμένος , στην πραγματικότητα, ζούσε μέσα σε μια πλάνη και αιτία αυτής της πλάνης , ήταν η προσήλωση του στο μορφικό -υλικό στοιχείο. Η ψυχή του ήταν φυλακισμένη στην μορφή και γι' αυτό κιόλας πίστευε σαν αληθινό, μόνο ότι μπορούσε να συλλάβει με τις πέντε του αισθήσεις ,κυρίως μόνο ότι μπορούσε να δει με τα φυσικά του μάτια.
Έτσι περιφρονεί τον μάντη που δεν έχει φυσική όραση και τον χαρακτηρίζει τυφλό, χωρίς να ξέρει ότι στην πραγματικότητα ο ίδιος ειναι τυφλός (στ.412).
Τότε ο μάντης πολύ σωστά του απάντησε :"Συ και δέδορκας ου βλέπεις ίνα κακού", δηλαδή ''Εσύ, αν και έχεις φυσική όραση ,δεν βλέπεις σε ποια συμφορά έχεις πέσει ''.
Αργότερα βέβαια, όταν ο ήρωας θα αρχίσει να αφυπνίζεται θα ομολογήσει : Δεινώς αθυμώ , μη βλέπων ο μάντης ",δηλαδή "Πολύ φοβάμαι μήπως ο μάντης βλέπει" . Και είναι τότε που θα εξορύξει τα φυσικά του μάτια, για να δείξει πλέον ότι δεν του χρειάζονται αυτά ,γιατί έχει αναπτύξει τα άλλα , τα πνευματικά του μάτια.
Η Αυτοτύφλωση ήταν, όπως θα την αποκαλούσε ο Σωκράτης, ένα σφάλμα 21 όπως τη βλέπει ο χορός ,είναι το αποτέλεσμα ενός ξεσπάσματος τρέλας (στιχ.1299-1300).
Διατυπώνει τη λογική αιτία «Διοτι , τι χρειαζοταν να βλέπω;» (στιχ.1333). Είναι η στιγμή που μέσα από πολύ πόνο ο Οιδίποδας φτάνει στην Αυτογνωσία, 22 μέχρι πριν είχε την πιο βαθιά άγνοια για τον εαυτό του , και για τον εαυτό του μαθαίνει την πιο φρικτή αλήθεια .Έχει την πιο ακλόνητη εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη γνώση και διάνοια, και μαθαίνει πλέον πόσο περιορισμένη είναι η πρώτη και πόσο εύθραυστη η δεύτερη.
Όπως γνώριζε καλά ο τόσο ο Ομηρικός όσο και ο αρχαϊκός κόσμος, υπήρχε περίπτωση οι θνητοί να δείχνουν υπέρμετρη αυτοπεποίθηση και, μέσα στη τύφλωση της αυτοπεποίθησης τους, να μη βλέπουν την αλήθεια για την ανθρώπινη κατάσταση και για τη σχέση αυτής της τελευταίας με τη διακυβέρνηση των ανθρώπινων πραγμάτων από τους θεούς.
Αλλά ούτε ο ένας κόσμος ούτε ο άλλος υπερτιμούσαν την ανθρώπινη νοημοσύνη. Η αλαζονική εμπιστοσύνη στην επάρκεια της ανθρώπινης διανοίας αποτελούσε μάλλον χαρακτηριστικό του 5 ου αιώνα. Αν ο Οιδίπους είναι υπερόπτης κατά μια οποιαδήποτε έννοια ,πρόκειται για διανοητική και όχι για ηθική υπεροψία. Παρά είναι υπερήφανος για την οξεία νοημοσύνη του: πρέπει επομένως να μάθει –και να διδάξει-ότι έκανε λάθος ξανά και ξανά. 23 Κάτι το οποίο συνιστά βεβαίως ειρωνεία..
Η καταιγιστική – ή σχεδόν αβάστακτη-ειρωνεία της τραγωδίας Οιδίπους Τύραννος δικαιολογείται από αυτό και μόνο- ότι ο ευφυέστερος των ανθρώπων μπορεί να πέφτει τόσο πολύ έξω, ότι ο άνθρωπος που έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας δεν είναι ικανός να λύσει το αίνιγμα του ίδιου του δικού του φρικτού πεπρωμένου. Καθώς η αλήθεια έρχεται στο φως και οι χρησμοί αποκαλύπτονται αληθινοί ,ο Οιδίπους διακρίνει με βεβαιότητα πίσω απ’ όλα αυτά την επενέργεια του Απόλλωνος.
Ο Εξάγγελος λέει την ιστορία του για την αυτοκτονία της Ιοκάστης και την αυτοτύφλωση του γιου του άντρας της. Οι πύλες ανοίγουν και πάλι, και εξέρχεται ο τυφλωμένος Οιδίπους. Οι αντιδράσεις του χορού όπως και του κάθε θεατή καθορίζονται, καθορίζονται από αυτό το θέαμα, το πιο φοβερό απ’ όσα έχει δει ως τώρα. «Ποια τρέλα σε κατέλαβε, δύστυχε; Ποιος ήταν ο δαίμων που εκτινάχτηκε, μ’ ένα άλμα μακρύτερο και από τα πιο μακρινά, πάνω…»
Το δυσμενές πεπρωμένο του Οιδίποδος έμοιαζε να’ χει φτάσει στο ακρότατο σημείο, ώστε να αποτελεί το τέλειο παράδειγμα κακότυχου θνητού, κι όμως υπήρχε κι άλλο περιθώριο δυστυχίας να φτάσει, ακόμα παραπέρα, το οποίο επίσης αποδίδεται στην επίθεση του δαίμονος. Οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεσαν την έννοια της μοίρας με το κλήρο ενός ατόμου κι επίσης έκαναν λόγο για τον δαίμονα 24 αυτού του ατόμου.
Λίγο αργότερα , ψηλαφώντας μέσα στο σκοτάδι του, ακούγοντας την ίδια του τη φωνή (όπως ωραία το διατυπώνει ο Jebb) «να εκπέμπεται στον αέρα προς κατευθύνσεις που δεν μπορεί πλέον να ελέγξει»,ο Οιδίπους αναφωνεί: «Αλίμονο, δαίμονα, που έχεις φτάσει με τα άλματα σου!» (ιω δαιμον,ιν εξηλου,στιχ.1311). 25
Το όνομα του Απόλλωνος που επαναλαμβάνεται πρέπει να είναι η απάντηση στο ερώτημα «Ποιος δαίμων;» Πιο κάτω πάλι , ο Κορυφαίος ρωτάει: «Πως άντεξες να σβήσεις το φως των ματιών σου κατά τέτοιο τρόπο; Ποιος δαίμων σε παρακίνησε;» (στιχ.1328).
Και ο Οιδίποδας άπαντα: «Όσα για τα αλλά μου παθήματα, ήταν έργο του Απόλλωνος , όταν όμως ξερίζωσα τα μάτια μου , η ευθύνη ήταν δική μου και μόνο (όποτε δεν έχεις δίκιο να Ρώτας ποιος δαίμων με παρακίνησε)» Η πραγματική του απάντηση είναι: Ο Απόλλων ήταν ,φίλοι μου , ο Απόλλων ,που έφερε εις πέρας αυτά, αυτά τα ελεεινά μου παθήματα. Κανείς άλλος όμως δεν χτύπησε τον εαυτό του με το ίδιο του το χέρι, παρά εγώ ο δύστυχος ».
Α λ λ ά γ ι α τ ί ο Α π ό λ λ ω ν ; . Ο Απόλλων είναι παράγοντας ενεργός, εκπροσωπεί τη θήκη πρόγνωση για όσα πέπρωται να συμβούν. Ο θεός, ο οποίος γνωρίζει αυτά που πέπρωται να συμβούν εξασφαλίζει κιόλας πως θα συμβούν και εξασφαλίζει ακόμη πως ,όταν πια θα έχουν συμβεί όλοι θα λάβουν γνώση ότι συνέβησαν. Όμως ο Απόλλων είναι αναμεμειγμένος και σε ένα βαθύτερο επίπεδο.
Εφόσον έχει έκδηλο ενδιαφέρον για την επαλήθευση των χρησμών του , ο θεός ατού οποίου το ναό αναγραφόταν η αρχή , γ ν ώ θ ι σ α υ τ ο ν ήταν το επόμενο να ασχολείται επίσης και με την ανθρώπινη α υ τ ο γ ν ω σ ί α 26 .
Η αυτοτύφλωση του Οιδίποδα ήταν μια πράξη σύμφωνη με το χαρακτήρα του, και το να ενεργήσει όπως ενήργησε ήταν μέρος του πεπρωμένου του: Ήταν το αποκορύφωμα αυτού του πεπρωμένου. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε και γιατί ο ήρωας αποδίδει αυτή την ηθελημένη πράξη καθώς και τα εν άγνοια «εγκλήματα» του σε θεϊκή επιρροή. Έχει δειχθεί το ορισμένο από τους θεούς πεπρωμένο –και έρχεται στο φως –κατά μέγα μέρος μέσα από τις δικές του πράξεις, που πηγάζουν απευθείας από το χαρακτήρα του: από έναν Οιδίποδα ήταν αναμενόμενο πως θα εγκατέλειπε την Κόρινθο για να ανακαλύψει την αλήθεια για τη γέννηση του ,ήταν αναμενόμενο πως θα διεξήγε την ανακριτική του έρευνα με τέτοια ζέση και ούτω καθ’ εξής.
Ή θ ο ς α ν θ ρ ω π ο δ α ί μ ω ν : ( 27) Ο χαρακτήρας στον άνθρωπο είναι το πεπρωμένο του. Χρειάζονταν οι ανεπίγνωστες πράξεις του Οιδίποδος , οι σύμφωνες με τον χαρακτήρα του, για να επισυμβεί το μοιραίο του πεπρωμένου συμμετρικά ,χρειαζόταν η επιρροή ενός δαίμονος για να εξηγηθεί η ηθελημένη του πράξη. Εδώ έχουμε αυτή την αλληλό διαπίδυση μεταξύ ανθρώπινου κόσμου , -ομηρικού, αρχαϊκού, Αισχύλειου- και θεϊκού κόσμου, την οποία μπορούμε να περιγράψουμε ,όχι όμως και να φωτίσουμε, με τον εύστοχο όρο «υπερκαθορισμός». 28
Είναι κάτι περισσότερο: είναι μια αναγνώριση ότι στο χαρακτήρα του ανθρώπου υπάρχει ένας παράγοντας δεδομένος που αποτελεί κι αυτός μέρος του πεπρωμένου του ανθρώπου.
Αυτή η συμμετοχή του ανθρώπου υπογραμμίζεται και από τον Αριστοτέλη στο έργο του
Φυσικά στις μυθολογικές αναφορές η άγνοια προσεγγίζεται από την θεώρηση της κοσμογονίας και την επέμβαση των θεών στα ανθρώπινα δρώμενα. Ο οιδιπόδειος κύκλος δεν είναι ένα δόγμα της μοίρας, ούτε απλά ένα δράμα χαρακτήρων, μια ηθικολογική τραγωδία. Είναι δράμα αποκάλυψης´ η αποκαλυπτική δράση οδηγεί τον ήρωα να μάθει την αλήθεια για τον εαυτό του και συγχρόνως τον οδηγεί στην καταστροφή του.
Είναι το σύμβολο του ανθρώπου που αγωνίζεται με πάθος να βρει τα μυστικά της ζωής. Ο αιώνιος αναζητητής της αλήθειας που ξεκινά την περιπέτεια της εξόδου από τον αμέριμνο κόσμο της άγνοιας. Όλη του η ζωή ήταν εγκλωβισμένη μέσα στη αγνωσία. Προκείμενου να δώσει απάντηση σ' αυτό το ερώτημα που τον βασανίζει, καταφεύγει στο μαντείο των Δελφών ,το οποίο δίνει ακριβώς την ίδια απάντηση που είχε δώσει στον πατέρα του πριν μερικά χρόνια.
Θέλοντας λοιπόν ο Οιδίποδας να ξεφύγει από την Μοίρα, αποφασίζει να μην επιστρέψει στην Κόρινθο κι έτσι κατευθύνεται προς την Θήβα ,ακριβώς για να πραγματοποιήσει ,χωρίς να το ξέρει ,όλα όσα του επιφυλάσσει η Μοίρα του. Στο δρόμο για την Θήβα εκτελείται το πρώτο σκέλος του χρησμού: Καθώς προχωρούσε ,σε ένα στενό σημείο του δρόμου ο Οιδίποδας συνάντησε ένα άρμα που ερχόταν από την αντίθετη κατεύθυνση. Κανείς τους δεν έκανε χώρο για να περάσει ο άλλος. Η φιλονικία έφτασε στο αποκορύφωμα της με κατάληξη να σκοτώσει ο Οιδίποδας τον ξένο, που δεν ήταν άλλος από τον Λάιο 16.
Ο Οιδίποδας σκοτώνει τον Λάιο ,τον πατέρα του ,δηλαδή το Πνεύμα ,αν δεχτούμε ότι η έννοια Πατήρ συμβολίζει το Πνεύμα, το ανώτερο μέρος του ανθρώπου. Από εδώ φαίνεται ότι ο Οιδίποδας ζει μια ζωή αντιπνευματική προσκολλημένος στη μορφή, στην ύλη, στην προσωπικότητα. Σύμφωνα με το μύθο ,ο Λάιος ,ο Πατέρας ,το Πνεύμα, χτυπάει τον Οιδίποδα στο μέσο της κεφαλής με διπλό μαστίγιο. Μ' αυτό τον τρόπο φαίνεται ότι θέλει να του υπενθυμίσει το θείο προορισμό του. Ο Οιδίποδας όμως σκοτώνει τον πατέρα του, πράγμα που δηλώνει ότι ο ήρωας βρίσκεται αγκιστρωμένος στον κόσμο της μορφής.
Έτσι το χτύπημα του πατέρα δεν μπόρεσε να φέρει προς το παρόν την απαιτούμενη ανάπτυξη της ψυχής . Συνεχίζοντας το δρόμο του συναντά την Σ φ ί γ γ α 17, η οποία αποτελεί ένα από τα σύμβολα του ανθρώπου. Τα πόδια της που ακουμπούν στην γη ,τα φτερά της που τείνουν να φτάσουν τον ουρανό και το ανθρώπινο κεφάλι της, που μέσα σε αυτό διεξάγεται η μάχη ανάμεσα στο πάνω και στο κάτω ,το ανώτερο και το κατώτερο, συμβολίζουν ξεκάθαρα τη σύσταση του ανθρώπινου όντος.
Το ίδιο το όνομα της, Σφίγγα (από το ρήμα σφίγγω=δένω σφιχτά ,βασανίζω), υποδηλώνει την έλξη που ασκεί το γήινο στοιχείο πάνω στο πνευματικό, τη σταύρωση ,το διχασμό του ανθρώπου ανάμεσα στην ύλη και το πνεύμα.
Ο Οιδίποδας λοιπόν έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας 18 αλλά μόνο επιφανειακά ,καθαρά μορφικά , χωρίς να προχωρήσει στο βαθύτερο νόημα του, χρησιμοποιώντας απλά και μόνο τον κατώτερο νου. Εξοντώνει την Σφίγγα, ένα τέρας και παίρνει ο ίδιος την θέση της. Για την Θήβα θα γίνει αυτός η νέα αιτία της συμφοράς του λοιμού της. Ως δώρο της εξόντωσης του τέρατος ήταν ο γάμος του με τη χήρα πια βασίλισσα και ο ενθρονισμός του στην πατρογονική του πόλη -που ακόμη εξακολουθούσε να μην το γνωρίζει. Γιατί αυτή η σκληρή άδικη μεταχείριση ενός αθώου ;.
Ερώτηση που επαναστατεί στη λογική μας κι η απάντηση είναι πρόκληση για την αντίληψη μας, περί αξιοπρέπειας του ανθρώπου και περί ελεύθερης βούλησης του.
Ποια είναι λοιπόν τα όρια της ευθύνης του ανθρώπου;
΄Ελεύθερη βούληση ή προκαθορισμός ; Είναι τελικά ο Οιδίποδας ένα πιόνι στη σκακιέρα του ωμού θεού ; . Τα όρια της ελευθερίας του δεν είναι σαφώς καθορισμένα, αφού ο άνθρωπος έχει τη δυνατότητα να ενεργήσει ελεύθερα ως ένα σημείο και γι' αυτό άλλωστε είναι υπεύθυνος για τις πράξεις του. Τα ασαφή όμως όρια της ελευθερίας του τον αναγκάζουν πολλές φορές να αναρωτιέται αν αυτό που έπραξε προερχόταν από τη δική του ελεύθερη βούληση ή ήταν αποτέλεσμα κάποιας θεϊκής προτροπής και καθοδήγησης.
Η άγνοια όμως του Οιδίποδα ήταν η ρίζα όλων των κακών. Προσηλωμένος στη μορφή και στην ύλη ο ήρωας οδηγείται στις δικές του αυταπάτες. Όπως επισημαίνει ο Blum η αναζήτηση της επίγνωσης – ενόρασης ήταν πάντα παράλληλη με την ευλογία της άγνοιας. Αυτό αντανακλάται στην ταλαιπωρία του Οιδίποδα μεταξύ του γνωρίζω – δεν γνωρίζω, μια αμφιταλάντευση η οποία παραπέμπει στην αμφιθυμία του.
Η σύζευξη του ότι ο Οιδίποδας αντιπροσωπεύει ταυτόχρονα τον μωρότερο και τον εξυπνότερο άνθρωπο, σηματοδοτείται στην επίλυση του αινίγματος της Σφίγγας: ο Οιδίποδας επιλύει μεν το αίνιγμα της ανθρώπινης ύπαρξης και αναδεικνύεται γνώστης και ανώτερος πνευματικά, αλλά αυτή η γνώση δεν είναι αφομοιωμένη για τον ίδιο του τον εαυτό.
Μη έχοντας εσωτερικεύσει αυτή τη γνώση, είναι καταδικασμένος να υπόκειται στη μοίρα και στο αναπόφευκτο. Οφείλουμε, έτσι, ερμηνεύοντας το Σοφοκλή να σημειώσουμε ότι η οιδιπόδεια άγνοια για τον ποιητή ουδέποτε αποτέλεσε κάτι το θετικό. Δεν είναι προοπτική και στάση ζωής, αλλά αντίθετα αιτία για το τραγικό τέλος, αφορμή και σύμβολο προκειμένου να διδάξει τη δύναμη της γνώσης και της κρίσης στους θεατές του.
Γιατί ο Οιδίποδας δεν αποτελεί ένα τυχαίο πρόσωπο που έπεσε στη θεϊκή δίνη της άγνοιας, αλλά και το σύμβολο της σοφίας. Είναι εκείνος που γνώριζε όλες τις απαντήσεις, που είχε όλη τη σοφία να βρίσκει λύσεις κατατροπώνοντας τέρατα. Ο Οιδίπους ως τραγικός ήρωας είναι μοναδικός. Δεν έχει παραβεί ή δεν τείνει να αθετήσει συνειδητά τους νόμους των θεών ή την ηθική.
Η τιμωρία του για τα εγκλήματα που διέπραξε εν αγνοία του, προέρχεται από το σκοτεινό μέρος της Μοίρας, μια δύναμη υπερκόσμια, από μηχανισμούς που η ανθρώπινη λογική, αδυνατεί να συλλάβει, γιατί βρίσκονται πέρα από την διανοητική εμβέλεια των θνητών.
Το μόνο ασφαλές συμπέρασμα είναι ότι ο Οιδίποδας τιμωρείται γιατί επιδιώκει να μάθει. Ποια απάντηση παιδεύεται να δώσει ο Σοφοκλής με αυτό το αιώνιο δραματικό σύμβολο του ανθρώπου που φαινομενικά δεν έφταιξε σε τίποτα, πλήρωσε όμως με την μεγαλύτερη φρίκη, τα αθέλητα και ανεπίγνωστα εγκλήματα του και όπως ο ίδιος ο Οιδίπους ομολογεί σπαρακτικά στην έξοδο της τραγωδίας αυτής ''αν υπήρχε και κάτι άλλο πιο φρικτό από την φρίκη ,πάλι δικός μου κλήρος θα ήταν κι αυτό '' μπορούμε να την εντοπίσουμε στις παρακάτω διαπιστώσεις:
1) Το έργο Οιδίποδας Τύραννος δείχνει την πνευματική τύφλωση στην οποία οδηγεί τον άνθρωπο η υπερβολική πεποίθηση στην ευφυΐα του, τον κάνει να θεωρεί αλάθητη, κάθε ιδέα που σχηματίζει για κάτι, χωρίς να ενδιαφέρεται να την στερεώσει σε ακλόνητες λογικές αποδείξεις.
2)Από την άλλη εκφράζει την αιώνια λαχτάρα του ανθρώπου για ελευθερία που τον φέρνει σε σύγκρουση με τις υπεράνθρωπες δυνάμεις.
2) Όπως μέσα στη φύση είναι νόμος η αλλαγή, έτσι μέσα στη ζωή είναι νόμος της ζωής, η αλλαγή. Επομένως στη ζωή τίποτα -ευτυχία, πλούτοι, δόξα- δεν μπορεί να είναι μόνιμο. Αυτό πρέπει να το ξέρει ο σώφρωνας άνθρωπος και να μην απορεί για τις μεταπτώσεις που παρουσιάζει η ζωή. Ο Οιδίποδας τιμωρείται για λάθη προς τους θεούς ,επειδή ένιωσε την ανάγκη όπως και ο Προμηθέας να μάθει υψηλοτάτες αλήθειες που μόνο οι θεοί μπορούν και πρέπει να ξέρουν.Οι θεοί δεν ανησυχούν μήπως οι άνθρωποι τους φτάσουν στη σοφία αλλά ξέρουν πως αν οι άνθρωποι αποκτήσουν την υπέρτατη γνώση , δεν θα έχουν την πνευματική τελειότητα που χρειάζεται για να χρησιμοποιήσουν σωστά τη γνώση αυτή.
Ο Οιδίποδας Τύραννος έμεινε αιώνιο σύμβολο του τρόπου με τον οποίο το πεπρωμένο εμπαίζει τον άνθρωπο. Οδηγείται από την επιφανειακή πίστη στην αναγνώριση της καθολικής παρουσίας του θεού. «ω Ζευ ,τι μου εράσαι βεβουλευσαι περι»( στ.738).
Αργότερα πανικόβλητος παρακαλεί: « ω θεων αγνον σεβας μη ιδοιμι ταυτην ημεραν» ( στ .830).Στην έξοδο συντετριμμένος αναγνωρίζει την παντοδυναμία των θεών « Ο Απολλων ταδ’ ην , Απολλων ,φιλοι,ο κακα κακα τελων εμα ταδ’ εμα παθεα»
Αποδέχεται την μοίρα (τη θεόσταλτη) όπου κι αν τον πάει. «Αλλ’ η μεν ημων μοιρ’, οποιπερ,εισ’ ιτω» ( στ. 1458).Συνειδητοποιεί ότι ενεργεί κάτω από την επίδραση και τον καταναγκασμό μιας υπερφυσικής δύναμης (δαίμονος) καθορισμένης από τους θεούς «λυσσωντι δ’ αυτω δαιμονων δεικνυσι τις …δεινον δ’ αυσας ως υφηγητου τινος, πυλαις διπλαις ενηλατο » (στ. 1258,1260).
Ο Χορός ταυτίζει την μοίρα του Οιδίποδα με τον δαίμονα, έναν δαίμονα που τον κυνήγησε ανελέητα. Η Θήβα είναι η πόλη όπου ενσαρκώνεται ο Οιδίποδας. Είναι επομένως ο γήινος κόσμος ,ο κόσμος της ύλης. Εκεί ζούσαν οι φυσικοί του γονείς ο Λάιος και η Ιοκάστη.
Το ίδιο το όνομα Οιδίπους σημαίνει αυτός που έχει πρησμένα πόδια, φανερώνει τη κατάσταση στην οποία βρισκόταν ο ήρωας . Ο ι δ έ ω ( Γ ν ω ρ ί ζ ω ) + π ο ύ ς ( π ό δ ι ) , σημάδι που φέρνει από γεννησιμιού του, αυτός που προορίζεται από την Μοίρα, να τελειώσει τη ζωή του όπως την άρχισε ,δηλαδή ένας απόβλητος της κοινωνίας, όμοιος με άγριο ζώο, ένας κυνηγημένος που το πόδι του τον βάζει σε φευγιό, τον απομακρύνει από τους ανθρώπους, καταδιωγμένος από την κατάρα που τον κυνηγά με πόδι τρομερό γιατί παραβίασε τους υ ψ ί π ο δ α ς ( 19) νόμους , ανίκανος από εδώ και πέρα, να βγάζει το πόδι του από τον ορθόγκρεμνο όλεθρο που έπεσε, ανεβαίνοντας στην πιο ψηλή κορυφή της εξουσίας. Το λογοπαίγνιο γύρω από το αίνιγμα του ονόματος του είναι και η εξιχνίαση του δικού του μυστηρίου.
Ο καθαρτής και σωτήρας του λαού στο τελευταίο σκαλοπάτι του ξεπεσμού , καταντά ο κακούργος που πρέπει να αποβληθεί, όπως αποβάλλεται ένας αποδιοπομπαίος τράγος για να καθαρθεί και να σώσει την πόλη . Εξετάζοντας το θέμα κυριολεκτικά και στο αιθεροφυσικό επίπεδο συμπεραίνουμε ότι το κάτω μέρος του σώματος του Οιδίποδα ήταν διογκωμένο. Θα λέγαμε ότι εκεί έπεφτε το μεγαλύτερο βάρος.
Βλέποντας τον με ένα συμβολικό και μεταφορικό τρόπο θα λέγαμε ότι ο Οιδίπους είναι το όνομα του ανθρώπου εκείνου ,που τοποθετεί την συνείδηση του στα κατώτερα επίπεδα ,που αρκείται στην ικανοποίηση των χαμηλών ενστίκτων και στη πραγμάτωση αποκλειστικά υλικών στοιχείων.
Πιστεύοντας λοιπόν ως αληθινά μόνο όσα μπορεί να δει με τα φυσικά του μάτια, ο Οιδίποδας πορεύεται προς την Θήβα ,τον καθαρά υλικό και μορφικό κόσμο, για να εκτελέσει και το δεύτερο μέρος του χρησμού , το γάμο με την μητέρα του. Η μητέρα του Οιδίποδα, η Ιοκάστη συμβολίζει το θηλυκό ,το παθητικό στοιχείο, την ύλη. Μ' αυτό συνδέεται ο ήρωας με διπλό δεσμό, της μητέρας και της συζύγου. Μ' αυτή την διπλή σχέση κι έχοντας σκοτώσει τον πατέρα του, το πνευματικό στοιχείο, βυθίζεται στο κόσμο της ύλης, στην Θήβα στην οποία γίνεται Βασιλιάς.
Εκεί βασιλεύει για ένα μεγάλο χρονικό διάστημα χωρίς κανένα πρόβλημα, απολαμβάνοντας τα αγαθά του υλικού κόσμου. Ώσπου κάποια στιγμή, παρουσιάζεται λοιμός που μαστίζει την πόλη, ως αποτέλεσμα ανόσιων πράξεων του Οιδίποδα, της πατροκτονίας και της αιμομιξίας. Βρισκόμενος σ΄ αυτή τη δύσκολη θέση ο ήρωας ζητάει για δεύτερη φορά χρησμό από το μαντείο των Δελφών: Τι πρέπει να κάνει για να σώσει την πόλη από τον λοιμό ; Η απάντηση του μαντείου είναι : Πρέπει να βρεθεί ο φονιάς του Λάιου, που είναι η αιτία για την σύμφορα της πόλης και να σκοτωθεί ή να εξοριστεί σε άλλη χώρα . Είτε στη μια είτε στην άλλη περίπτωση ο φονιάς , που είναι ο ίδιος ο Οιδίποδας , πρέπει να απομακρυνθεί από την πόλη των Θηβών ,να πεθάνει θα λέγαμε, γι’ αυτή την πόλη δηλ. να πεθάνει για τον κόσμο της ύλης κι επομένως να γεννηθεί σε έναν άλλο κόσμο, στο κόσμο του πνεύματος .
Ο χρησμός αυτός γίνεται και πάλι αφορμή να βγει στην επιφάνεια το ερώτημα που απασχολεί τον Οιδίποδα εδώ και χρόνια: Ποια είναι η καταγωγή του . Ο Οιδίποδας- Άνθρωπος θα αρχίσει να αφυπνίζεται και να αναρωτιέται ξανά ποιος είναι, από πού έρχεται και προς τα που πάει. Αυτό όμως που ο ήρωας ψάχνει τουλάχιστον αρχικά ,είναι ο φονιάς του Λάιου . Σ’ αυτή την αναζήτηση καλεί ως βοηθό του τον μάντη Τειρεσία .Ο «τυφλός» μάντης Τειρεσίας αποτελεί το σύμβολο ή την προσωποποίηση του ανώτερου νου ,είναι η ανώτερη φύση του ίδιου του Οιδίποδα.
Ο μάντης στην αρχή τουλάχιστον, αρνείται να αποκαλύψει ποιος είναι ο φονιάς. Ένα κεντρικό σημείο στον Οιδίποδα του Σοφοκλή είναι το αίτημα του Τειρεσία προς τον ήρωα: «Μη ρωτάς». Ο τυφλός και αμφίφυλος άνθρωπος, γνώριζε ότι η περιέργεια του Οιδίποδα θα προκαλούσε μια τρομακτική απάντηση την οποία ο βασιλιάς της Θήβας δεν περίμενε και δεν θα έπρεπε να ξέρει. Το ίδιο όμως το μη ρωτάς είναι η παρότρυνση που ακούμε και σήμερα για την ευτυχία που προκαλεί η άγνοια, το να ζει δηλαδή κανείς μέσα στην παραίσθηση των απαντήσεων, αλλά όχι στα συμπεράσματα.
Παραδόξως το "μη ρωτάς", είναι ο τρόπος ζωής μέσα στην ερώτηση. Η άρνηση αυτή εξοργίζει τον ήρωα και τον κάνει να προβεί σε υβριστικές φράσεις εναντίον του μάντη, επιμένοντας ιδιαίτερα στην τυφλότητα του ,η οποία είναι καθαρά συμβολική και δηλώνει ότι η συνείδηση του Μάντη ,δεν περιορίζεται πλέον και δεν παραπλανάται από τον κόσμο των μορφών. Ο Τειρεσίας έχει το χάρισμα της εσωτερικής όρασης, ενώ ο Οιδίποδας καυχιέται για την ανωτερότητα της φυσικής όρασης. Γι’ αυτό αργότερα, όταν μαθαίνει ότι τα φυσικά του μάτια τον παραπλανούν, αποφασίζει να αυτοτυφλωθεί.
Γιατί όμως ο μάντης αρνείται να φανερώσει την αλήθεια στον ήρωα; Από ένα απλό πείσμα ; Θα ήταν αφέλεια να σκεφτούμε ότι ο Σοφοκλής βάζει τον Τειρεσία ν’ αντιδρά με τέτοιο τρόπο μόνο και μόνο από πείσμα.
Προφανώς ο μεγάλος τραγικός θέλει να δείξει ότι ο άνθρωπος δεν μπορεί να αποκτήσει την Αλήθεια , τη Φώτιση , σαν ένα δώρο , σαν κάτι που του δίνεται από κάποιον άλλο. Πρέπει να κατακτήσει την Αλήθεια , που βρίσκεται μέσα του. Η Αλήθεια για έναν ανώριμο πνευματικά άνθρωπο δεν έχει καμία αξία. Μόνο όταν ωριμάσει πνευματικά και αναπτύξει την εσωτερική όραση , μόνο τότε μπορεί να βρει την αλήθεια που κρύβεται μέσα του.
Αλλά ακόμη κι όταν ο Τειρεσίας αποφασίζει να μιλήσει στον Οιδίποδα και να του πει την αλήθεια , ο τελευταίος συμπεριφέρεται σαν κουφός. Δεν ακούει τίποτα απ’ αυτά που του λέει ο μάντης , και μόνο μια φράση του είναι ικανή να κάνει τον ήρωα να ξυπνήσει σαν από ένα λήθαργο.
Είναι η φράση : "αρ’ οισθ’ αφ’ ων ει ; "δηλαδή "άραγε ξέρεις από ποιους κατάγεσαι ; " (στ. 415).Τότε αφυπνίζεται και βγαίνει ξανά στην επιφάνεια το ερώτημα που παλιά τον είχε απασχολήσει : "Αλήθεια ποιοι με γέννησαν; " ( "Τις δε μ’ εκφύει βροτών" ; στ. 437).
 |
| Αλήθεια ποιοι με γέννησαν; |
Κι ενώ ο μάντης προσπαθεί να αφυπνίσει τον ήρωα , η Ιοκάστη που συμβολίζει στο μύθο αυτό την ύλη, την υλική όψη του κόσμου που παντρεύεται ο Οιδίποδας, προσπαθεί να εμποδίσει τον ήρωα να μάθει την αλήθεια λέγοντας του ότι οι χρησμοί δεν έχουν καμία αξία. Θα λέγαμε ότι η Ιοκάστη, με όλα αυτά τα επιχειρήματα που χρησιμοποιεί θέλοντας να καθησυχάσει τον Οιδίποδα , πετυχαίνει ακριβώς το αντίθετο ,επειδή ο δεύτερος έχει αρχίσει πια να αφυπνίζεται, το πνεύμα αρχίζει να κυριαρχεί πάνω στην ύλη.
Η φράση του Οιδίποδα : "Οιον μ’ ακουσαντ’ αρτιως εχει , γυναι ,ψυχης πλανημα κα’ νακινησις φρενων" ("Ποια σύγχυση της ψυχής ,γυναίκα , και ποια ταραχή του νου με κατέλαβε ,όταν πριν λίγο σε άκουσα "στ. 726 - 727), δείχνει την αποτυχία της Ιοκάστης – ύλης να κυριαρχήσει πάνω στο αφυπνιζόμενο πνεύμα .
Ο σοφός βασιλιάς φαίνεται να ζούσε για χρόνια ευτυχισμένος -οικογενειακά και πολιτικά- μέχρι να πέσει λοιμός στη Θήβα, να μάθει την αλήθεια και να φτάσει η ολοκληρωτική του πτώση στα μάτια θεών και θνητών μέσα στους επόμενους αιώνες.
Χλευάστηκε. Κατάντησε παράδειγμα προς αποφυγή για εκείνα που ενώ μπορούσε να ερμηνεύσει, επέλεξε να μην το κάνει. Προτίμησε να ζήσει στη δική του ερμηνεία των πραγμάτων, στην οπτασία που τον έκλεισαν οι θεοί χωρίς να προσπαθεί να ξεφύγει.
Ο Οιδίπους, που έγινε τύραννος χάριν της γνώσης του, θα χάσει την εξουσία του μόλις μάθει την αλήθεια. Η αλήθεια εμφανίζεται πλέον ως ασύμβατη με τη σοφία. Ο βασιλιάς είναι αδαής, άπορος, έχει πλήρη άγνοια με τον ίδιο βαθμό πληρότητας που είχε η γνώση της απάντησης στο αίνιγμα της Σφίγγας. Κι όμως αυτή του η απάντηση που τον κατέστησε τον πλέον σοφό και τον οδήγησε στην αλαζονεία: ηύρηκεν ολομόναχος, την λύση και του αινίγματος και του χρησμού. Είχε τις πληροφορίες που χρειάζονταν ώστε σύντομα να αντιληφθεί το παρελθόν και τον παρόν, αλλά προτίμησε να μείνει προσκολλημένος στο φαντασιακό που έπλασε για τις γνώσεις και την σοφία του. παραλογισμό της αλαζονείας του δεν ανακάλυψε το παιχνίδι των θεών.
Ο Οιδίποδας σκότωσε τον πατέρα του και παντρεύτηκε την μητέρα του, χωρίς να το ξέρει, δηλαδή συνειδητά δεν ήταν ένοχος πατροκτονίας και αιμομιξίας. Εξάλλου και ο ίδιος ο Τειρεσίας, που σαν μάντης ήξερε περισσότερα πράγματα, αναγνωρίζει ότι η άγνοια ,ήταν η πραγματική αιτία του αμαρτήματος του Οιδίποδα. Το ρήμα "λέληθας" στο στίχο 415 δείχνει ολοφάνερα την άποψη αυτή του μάντη 20 .
Ακόμα και τα χρόνια που ο Οιδίποδας υποτίθεται ότι ζούσε ευτυχισμένος , στην πραγματικότητα, ζούσε μέσα σε μια πλάνη και αιτία αυτής της πλάνης , ήταν η προσήλωση του στο μορφικό -υλικό στοιχείο. Η ψυχή του ήταν φυλακισμένη στην μορφή και γι' αυτό κιόλας πίστευε σαν αληθινό, μόνο ότι μπορούσε να συλλάβει με τις πέντε του αισθήσεις ,κυρίως μόνο ότι μπορούσε να δει με τα φυσικά του μάτια.
Έτσι περιφρονεί τον μάντη που δεν έχει φυσική όραση και τον χαρακτηρίζει τυφλό, χωρίς να ξέρει ότι στην πραγματικότητα ο ίδιος ειναι τυφλός (στ.412).
Τότε ο μάντης πολύ σωστά του απάντησε :"Συ και δέδορκας ου βλέπεις ίνα κακού", δηλαδή ''Εσύ, αν και έχεις φυσική όραση ,δεν βλέπεις σε ποια συμφορά έχεις πέσει ''.
Αργότερα βέβαια, όταν ο ήρωας θα αρχίσει να αφυπνίζεται θα ομολογήσει : Δεινώς αθυμώ , μη βλέπων ο μάντης ",δηλαδή "Πολύ φοβάμαι μήπως ο μάντης βλέπει" . Και είναι τότε που θα εξορύξει τα φυσικά του μάτια, για να δείξει πλέον ότι δεν του χρειάζονται αυτά ,γιατί έχει αναπτύξει τα άλλα , τα πνευματικά του μάτια.
Η Αυτοτύφλωση ήταν, όπως θα την αποκαλούσε ο Σωκράτης, ένα σφάλμα 21 όπως τη βλέπει ο χορός ,είναι το αποτέλεσμα ενός ξεσπάσματος τρέλας (στιχ.1299-1300).
Διατυπώνει τη λογική αιτία «Διοτι , τι χρειαζοταν να βλέπω;» (στιχ.1333). Είναι η στιγμή που μέσα από πολύ πόνο ο Οιδίποδας φτάνει στην Αυτογνωσία, 22 μέχρι πριν είχε την πιο βαθιά άγνοια για τον εαυτό του , και για τον εαυτό του μαθαίνει την πιο φρικτή αλήθεια .Έχει την πιο ακλόνητη εμπιστοσύνη στην ανθρώπινη γνώση και διάνοια, και μαθαίνει πλέον πόσο περιορισμένη είναι η πρώτη και πόσο εύθραυστη η δεύτερη.
Όπως γνώριζε καλά ο τόσο ο Ομηρικός όσο και ο αρχαϊκός κόσμος, υπήρχε περίπτωση οι θνητοί να δείχνουν υπέρμετρη αυτοπεποίθηση και, μέσα στη τύφλωση της αυτοπεποίθησης τους, να μη βλέπουν την αλήθεια για την ανθρώπινη κατάσταση και για τη σχέση αυτής της τελευταίας με τη διακυβέρνηση των ανθρώπινων πραγμάτων από τους θεούς.
Αλλά ούτε ο ένας κόσμος ούτε ο άλλος υπερτιμούσαν την ανθρώπινη νοημοσύνη. Η αλαζονική εμπιστοσύνη στην επάρκεια της ανθρώπινης διανοίας αποτελούσε μάλλον χαρακτηριστικό του 5 ου αιώνα. Αν ο Οιδίπους είναι υπερόπτης κατά μια οποιαδήποτε έννοια ,πρόκειται για διανοητική και όχι για ηθική υπεροψία. Παρά είναι υπερήφανος για την οξεία νοημοσύνη του: πρέπει επομένως να μάθει –και να διδάξει-ότι έκανε λάθος ξανά και ξανά. 23 Κάτι το οποίο συνιστά βεβαίως ειρωνεία..
Η καταιγιστική – ή σχεδόν αβάστακτη-ειρωνεία της τραγωδίας Οιδίπους Τύραννος δικαιολογείται από αυτό και μόνο- ότι ο ευφυέστερος των ανθρώπων μπορεί να πέφτει τόσο πολύ έξω, ότι ο άνθρωπος που έλυσε το αίνιγμα της Σφίγγας δεν είναι ικανός να λύσει το αίνιγμα του ίδιου του δικού του φρικτού πεπρωμένου. Καθώς η αλήθεια έρχεται στο φως και οι χρησμοί αποκαλύπτονται αληθινοί ,ο Οιδίπους διακρίνει με βεβαιότητα πίσω απ’ όλα αυτά την επενέργεια του Απόλλωνος.
Ο Εξάγγελος λέει την ιστορία του για την αυτοκτονία της Ιοκάστης και την αυτοτύφλωση του γιου του άντρας της. Οι πύλες ανοίγουν και πάλι, και εξέρχεται ο τυφλωμένος Οιδίπους. Οι αντιδράσεις του χορού όπως και του κάθε θεατή καθορίζονται, καθορίζονται από αυτό το θέαμα, το πιο φοβερό απ’ όσα έχει δει ως τώρα. «Ποια τρέλα σε κατέλαβε, δύστυχε; Ποιος ήταν ο δαίμων που εκτινάχτηκε, μ’ ένα άλμα μακρύτερο και από τα πιο μακρινά, πάνω…»
Το δυσμενές πεπρωμένο του Οιδίποδος έμοιαζε να’ χει φτάσει στο ακρότατο σημείο, ώστε να αποτελεί το τέλειο παράδειγμα κακότυχου θνητού, κι όμως υπήρχε κι άλλο περιθώριο δυστυχίας να φτάσει, ακόμα παραπέρα, το οποίο επίσης αποδίδεται στην επίθεση του δαίμονος. Οι αρχαίοι Έλληνες συνέδεσαν την έννοια της μοίρας με το κλήρο ενός ατόμου κι επίσης έκαναν λόγο για τον δαίμονα 24 αυτού του ατόμου.
Λίγο αργότερα , ψηλαφώντας μέσα στο σκοτάδι του, ακούγοντας την ίδια του τη φωνή (όπως ωραία το διατυπώνει ο Jebb) «να εκπέμπεται στον αέρα προς κατευθύνσεις που δεν μπορεί πλέον να ελέγξει»,ο Οιδίπους αναφωνεί: «Αλίμονο, δαίμονα, που έχεις φτάσει με τα άλματα σου!» (ιω δαιμον,ιν εξηλου,στιχ.1311). 25
Το όνομα του Απόλλωνος που επαναλαμβάνεται πρέπει να είναι η απάντηση στο ερώτημα «Ποιος δαίμων;» Πιο κάτω πάλι , ο Κορυφαίος ρωτάει: «Πως άντεξες να σβήσεις το φως των ματιών σου κατά τέτοιο τρόπο; Ποιος δαίμων σε παρακίνησε;» (στιχ.1328).
Και ο Οιδίποδας άπαντα: «Όσα για τα αλλά μου παθήματα, ήταν έργο του Απόλλωνος , όταν όμως ξερίζωσα τα μάτια μου , η ευθύνη ήταν δική μου και μόνο (όποτε δεν έχεις δίκιο να Ρώτας ποιος δαίμων με παρακίνησε)» Η πραγματική του απάντηση είναι: Ο Απόλλων ήταν ,φίλοι μου , ο Απόλλων ,που έφερε εις πέρας αυτά, αυτά τα ελεεινά μου παθήματα. Κανείς άλλος όμως δεν χτύπησε τον εαυτό του με το ίδιο του το χέρι, παρά εγώ ο δύστυχος ».
Α λ λ ά γ ι α τ ί ο Α π ό λ λ ω ν ; . Ο Απόλλων είναι παράγοντας ενεργός, εκπροσωπεί τη θήκη πρόγνωση για όσα πέπρωται να συμβούν. Ο θεός, ο οποίος γνωρίζει αυτά που πέπρωται να συμβούν εξασφαλίζει κιόλας πως θα συμβούν και εξασφαλίζει ακόμη πως ,όταν πια θα έχουν συμβεί όλοι θα λάβουν γνώση ότι συνέβησαν. Όμως ο Απόλλων είναι αναμεμειγμένος και σε ένα βαθύτερο επίπεδο.
Εφόσον έχει έκδηλο ενδιαφέρον για την επαλήθευση των χρησμών του , ο θεός ατού οποίου το ναό αναγραφόταν η αρχή , γ ν ώ θ ι σ α υ τ ο ν ήταν το επόμενο να ασχολείται επίσης και με την ανθρώπινη α υ τ ο γ ν ω σ ί α 26 .
Η αυτοτύφλωση του Οιδίποδα ήταν μια πράξη σύμφωνη με το χαρακτήρα του, και το να ενεργήσει όπως ενήργησε ήταν μέρος του πεπρωμένου του: Ήταν το αποκορύφωμα αυτού του πεπρωμένου. Έτσι μπορούμε να καταλάβουμε και γιατί ο ήρωας αποδίδει αυτή την ηθελημένη πράξη καθώς και τα εν άγνοια «εγκλήματα» του σε θεϊκή επιρροή. Έχει δειχθεί το ορισμένο από τους θεούς πεπρωμένο –και έρχεται στο φως –κατά μέγα μέρος μέσα από τις δικές του πράξεις, που πηγάζουν απευθείας από το χαρακτήρα του: από έναν Οιδίποδα ήταν αναμενόμενο πως θα εγκατέλειπε την Κόρινθο για να ανακαλύψει την αλήθεια για τη γέννηση του ,ήταν αναμενόμενο πως θα διεξήγε την ανακριτική του έρευνα με τέτοια ζέση και ούτω καθ’ εξής.
Ή θ ο ς α ν θ ρ ω π ο δ α ί μ ω ν : ( 27) Ο χαρακτήρας στον άνθρωπο είναι το πεπρωμένο του. Χρειάζονταν οι ανεπίγνωστες πράξεις του Οιδίποδος , οι σύμφωνες με τον χαρακτήρα του, για να επισυμβεί το μοιραίο του πεπρωμένου συμμετρικά ,χρειαζόταν η επιρροή ενός δαίμονος για να εξηγηθεί η ηθελημένη του πράξη. Εδώ έχουμε αυτή την αλληλό διαπίδυση μεταξύ ανθρώπινου κόσμου , -ομηρικού, αρχαϊκού, Αισχύλειου- και θεϊκού κόσμου, την οποία μπορούμε να περιγράψουμε ,όχι όμως και να φωτίσουμε, με τον εύστοχο όρο «υπερκαθορισμός». 28
Είναι κάτι περισσότερο: είναι μια αναγνώριση ότι στο χαρακτήρα του ανθρώπου υπάρχει ένας παράγοντας δεδομένος που αποτελεί κι αυτός μέρος του πεπρωμένου του ανθρώπου.
Αυτή η συμμετοχή του ανθρώπου υπογραμμίζεται και από τον Αριστοτέλη στο έργο του
Π ε ρ ί Π ο ι η τ ι κ ή ς , όταν περιγράφει τον τραγικό ήρωα. 29 Σύμφωνα με το αριστοτελικό κείμενο, πρόκειται για έναν άνθρωπο που δεν υπερέχει ούτε ως προς την αρετή, ούτε ως προς τη δικαιοσύνη, ούτε όμως πέφτει σε συμφορές εξαιτίας της κακίας ή της μοχθηρίας του, αλλά από κάποιο σφάλμα ( αμαρτία ) , ενώ είναι άνθρωπος που χαίρει μεγάλης δόξας κι ευτυχίας, όπως λ.χ. ο Οιδίπους και ο Θυέστης 30.
Πρόκειται για ένα σφάλμα που θα έχει βαθύτερες συνέπειες και το οποίο, κατά τον Ι.Συκουτρή 31 « είναι βέβαια νοησιακού μάλλον χαρακτήρος ( κακός υπολογισμός, πλάνη, παράβλεψις) , αλλά δεν στερείται τελείως ηθικής σημασίας » .Και κατόπιν αφαιρεί τα ίδια εκείνα μάτια που του ‘δωσαν τη σφαλερή του γνώση για τον εξωτερικό κόσμο 32.Ειναι αυτοθυσιαστικός, δεν αναφωνεί απλώς και μόνο κατάρες εναντίον του εαυτού του ,αλλά τον τιμωρεί χωρίς μάλιστα να εξηγεί πόσο έφταιξε και σε ποια σημεία έχει φταίξει.
Έχει τόσο εκλεπτυσμένη κοινωνική συνείδηση ,έχει τέτοιο ενδιαφέρον για την πόλη, ώστε θα του ήταν αδύνατον να μην είναι αυτοθυσιαστικός. Με σπαραγμένα τα μάτια από τα χέρια του λοιπόν, δεν βρίσκει καμία κατηγορία να απευθύνει στο θείο, φαίνεται αντίθετα, πως θεωρεί δίκαια και επιβεβλημένη την πρωτοφανή τιμωρία του .
Μέσα από πολύ πόνο λοιπόν ο ήρωας κατακτά την Γνώση , το φως της θα λάμψει στην ψυχή του και θα φωτίσει ακόμη και τα εξωτερικά του μάτια, όταν τυφλός σωματικά ,όχι μόνο δεν θα έχει ανάγκη από κάποιον οδηγό, αλλά θα καθοδηγεί άλλους που έχουν τα φυσικά τους μάτια.
Αυτή η Α ν ά λ η ψ η Π ρ ο σ ω π ι κ ή ς Ε υ θ ύ ν η ς από μέρους του Οιδίποδα απέναντι στους υπηκόους του, η αφυπνισμένη και ολοένα εντεινόμενη αποφασιστικότητα, όσο και η δύναμη της θέλησης του για έρευνα σχετικά με το φόνο του Λάιου, είναι ιδιότητες ενός κατώτερου εαυτού που βρίσκεται στην χαραυγή της ωριμότητας του. Στο δράμα αυτό το θύμα είναι ο Οιδίπους ,αυτός που διευθύνει την υπόθεση, είναι ο ίδιος ο Οιδίποδας και μονάχα αυτός. Τίποτα δεν τον υποχρεώνει να ολοκληρώσει την έρευνα που άρχισε ,τίποτα άλλο παρά η πεισματική του θέληση να ξεσκεπάσει τον ένοχο ,η μεγάλη ιδέα που έχει για το λειτούργημα του ,για τις ικανότητες του και για την κρίση του καθώς και η ανάγκη να μάθει την αλήθεια με οποιοδήποτε τίμημα.
Ο ίδιος του ο εαυτός αποτελεί ένα αίνιγμα που το νόημα του , θα το μαντέψει ο Οιδίποδας μόνο όταν ανακαλύψει πως σε όλα του, είναι το αντίθετο από αυτό που πίστευε ή φαινόταν πως ήταν. Στο τέλος ανακαλύπτει ότι εξαπατήθηκε τελικά αυτός ο ίδιος. Φλέγεται από το πάθος να μάθει την αλήθεια και δεν δειλιάζει να τη δει κατάματα. Ο Οιδίπους κέρδισε ένα Βασίλειο και μια βασίλισσα ,κέρδη αποκτημένα με άδικο τρόπο 33. Ο τιμωρός είναι ένας εγκληματίας, ο διορατικός είναι ένας τυφλός, ο σωτήρας της πόλης , ο χαμός της, ο ξεδιαλυτής των αινιγμάτων είναι ένα αίνιγμα, που ο ίδιος δεν μπορεί να λύσει.
Ο απόλυτος σεβασμός για τον τρόπο που του φέρθηκαν οι θεοί, η υποταγή του ασυμβίβαστου Οιδίποδα στην εξουσία των θεών, μέσα στην δοκιμασία που τον έριξαν, μαρτυρεί πως είχε νιώσει πια το νόημα της Μοίρας του και μας επιβάλλει να γνωρίσουμε κι εμείς το πως ενεργούν οι θεοί, να καταλάβουμε δηλαδή αυτή την τάξη που διέπει τον κόσμο πέρα από τα μέτρα της ανθρώπινης δικαιοσύνης:
Η συμπαντική τάξη βασιλεύει με νόμους ασύλληπτους για τον άνθρωπο και διατηρείτε από μόνη της.
Πρόκειται για ένα σφάλμα που θα έχει βαθύτερες συνέπειες και το οποίο, κατά τον Ι.Συκουτρή 31 « είναι βέβαια νοησιακού μάλλον χαρακτήρος ( κακός υπολογισμός, πλάνη, παράβλεψις) , αλλά δεν στερείται τελείως ηθικής σημασίας » .Και κατόπιν αφαιρεί τα ίδια εκείνα μάτια που του ‘δωσαν τη σφαλερή του γνώση για τον εξωτερικό κόσμο 32.Ειναι αυτοθυσιαστικός, δεν αναφωνεί απλώς και μόνο κατάρες εναντίον του εαυτού του ,αλλά τον τιμωρεί χωρίς μάλιστα να εξηγεί πόσο έφταιξε και σε ποια σημεία έχει φταίξει.
Έχει τόσο εκλεπτυσμένη κοινωνική συνείδηση ,έχει τέτοιο ενδιαφέρον για την πόλη, ώστε θα του ήταν αδύνατον να μην είναι αυτοθυσιαστικός. Με σπαραγμένα τα μάτια από τα χέρια του λοιπόν, δεν βρίσκει καμία κατηγορία να απευθύνει στο θείο, φαίνεται αντίθετα, πως θεωρεί δίκαια και επιβεβλημένη την πρωτοφανή τιμωρία του .
Μέσα από πολύ πόνο λοιπόν ο ήρωας κατακτά την Γνώση , το φως της θα λάμψει στην ψυχή του και θα φωτίσει ακόμη και τα εξωτερικά του μάτια, όταν τυφλός σωματικά ,όχι μόνο δεν θα έχει ανάγκη από κάποιον οδηγό, αλλά θα καθοδηγεί άλλους που έχουν τα φυσικά τους μάτια.
Αυτή η Α ν ά λ η ψ η Π ρ ο σ ω π ι κ ή ς Ε υ θ ύ ν η ς από μέρους του Οιδίποδα απέναντι στους υπηκόους του, η αφυπνισμένη και ολοένα εντεινόμενη αποφασιστικότητα, όσο και η δύναμη της θέλησης του για έρευνα σχετικά με το φόνο του Λάιου, είναι ιδιότητες ενός κατώτερου εαυτού που βρίσκεται στην χαραυγή της ωριμότητας του. Στο δράμα αυτό το θύμα είναι ο Οιδίπους ,αυτός που διευθύνει την υπόθεση, είναι ο ίδιος ο Οιδίποδας και μονάχα αυτός. Τίποτα δεν τον υποχρεώνει να ολοκληρώσει την έρευνα που άρχισε ,τίποτα άλλο παρά η πεισματική του θέληση να ξεσκεπάσει τον ένοχο ,η μεγάλη ιδέα που έχει για το λειτούργημα του ,για τις ικανότητες του και για την κρίση του καθώς και η ανάγκη να μάθει την αλήθεια με οποιοδήποτε τίμημα.
Ο ίδιος του ο εαυτός αποτελεί ένα αίνιγμα που το νόημα του , θα το μαντέψει ο Οιδίποδας μόνο όταν ανακαλύψει πως σε όλα του, είναι το αντίθετο από αυτό που πίστευε ή φαινόταν πως ήταν. Στο τέλος ανακαλύπτει ότι εξαπατήθηκε τελικά αυτός ο ίδιος. Φλέγεται από το πάθος να μάθει την αλήθεια και δεν δειλιάζει να τη δει κατάματα. Ο Οιδίπους κέρδισε ένα Βασίλειο και μια βασίλισσα ,κέρδη αποκτημένα με άδικο τρόπο 33. Ο τιμωρός είναι ένας εγκληματίας, ο διορατικός είναι ένας τυφλός, ο σωτήρας της πόλης , ο χαμός της, ο ξεδιαλυτής των αινιγμάτων είναι ένα αίνιγμα, που ο ίδιος δεν μπορεί να λύσει.
Ο απόλυτος σεβασμός για τον τρόπο που του φέρθηκαν οι θεοί, η υποταγή του ασυμβίβαστου Οιδίποδα στην εξουσία των θεών, μέσα στην δοκιμασία που τον έριξαν, μαρτυρεί πως είχε νιώσει πια το νόημα της Μοίρας του και μας επιβάλλει να γνωρίσουμε κι εμείς το πως ενεργούν οι θεοί, να καταλάβουμε δηλαδή αυτή την τάξη που διέπει τον κόσμο πέρα από τα μέτρα της ανθρώπινης δικαιοσύνης:
Η συμπαντική τάξη βασιλεύει με νόμους ασύλληπτους για τον άνθρωπο και διατηρείτε από μόνη της.
Ο άνθρωπος και η δράση του, υπόκειται στους νόμους του κόσμου που κυβερνούν τη ζωή μας. Η τραγωδία του ανθρώπου που δεν είναι πάνσοφος όπως γελιέται ,έγκειται στην υποχρέωση του να δράσει, για να δικαιώσει την ύπαρξη του, χωρίς να γνωρίζει τις συνέπειες της δράσης του, εφόσον αγνοεί την ύπαρξη του κόσμου.
Το σύμπαν όμως δεν νοιάζεται για τις καλές ή τις κακές προθέσεις μας ,για την ηθική που φτιάξαμε στα ανθρώπινα μέτρα, ασχολείται με την πράξη αυτή κάθε αυτή ,για να την εμποδίσει να διαταράξει την δική του τάξη, που αποτελεί την ασφάλειά του .
Η Π ρ ο σ ω π ι κ ή Ε υ θ ύ ν η λοιπόν είναι μια πολύ σκληρή Γνώση, που επιβεβαιώνεται όμως απ' την ανθρώπινη εμπειρία. Αν μας φάνηκε λοιπόν σα να κομμάτιασε μια μηχανή τον ήρωα του Σοφοκλή ,είναι γιατί ο κόσμος ,που η αρμονία του διαταράχθηκε με την πατροκτονία και την αιμομιξία, έστω και αθέλητα, αποκατάστησε μηχανικά την ισορροπία του, συντρίβοντας τον Οιδίποδα διόρθωσε δηλαδή το λάθος χωρίς ανθρώπινες αναστολές 34.
Και ο Οιδίποδας στην καταστροφή που τον ρήμαξε, αναγνωρίζει την παρουσία του σύμπαντος. Αυτή η γνώση ,που έρχεται πια μέσα από τα τυφλά του μάτια τροφοδοτεί και αναγεννάει την ύπαρξή του, από την στιγμή που δέχθηκε να, αποκατασταθεί με την τιμωρία του ,η απαραβίαστη ιερότητα του κόσμου. Στο εξής αποφασίζει να ζήσει αρμονικά με τους αυστηρούς νόμους του. Μ' ένα λόγο ο Οιδίποδας, αναλαμβάνοντας την προσωπική του Ευθύνη , αποδεικνύει ότι διαθέτει όλα τα προσόντα του αληθινού ηγέτη.Δεν ειναι αναμάρτητος.
Η αμαρτία έχει γίνει πριν από την ανάληψη της εξουσίας .Κατά την άσκηση της εξουσίας, κανένας δεν μπορεί να του αρνηθεί το άψογο ήθος και τις υψηλοτάτες ικανότητες. Με την αποδοχή της πραγματικότητας αυτής, ο τραγικός ήρωας ε λ ε υ θ ε ρ ώ ν ε τ α ι από κάθε ανθρώπινη πλέον αυταπάτη και οδηγεί και τις δικές μας ψυχές στην κάθαρση, καθώς μας βεβαιώνει ότι το σύμπαν αγρυπνά και διασφαλίζει την κοσμική αρμονία, που αποτελεί την σιγουριά όλων μας.
Η προσχώρηση του Οιδίποδα στον κόσμο που προορίζεται γι' αυτόν ,δεν γίνεται πια με παθητικό τρόπο, ο ίδιος σηκώνει το χέρι του με την πόρπη ,για να καταστρέψει την πηγή της ανθρώπινης όρασης ,που αποδείχτηκε τυφλή μπροστά στην πραγματική γνώση 35 . Αφαιρώντας έτσι από το πεπρωμένο, από την Μοίρα το προνόμιο του τιμωρού. Τολμά λοιπόν την πρώτη χειρονομία του
Το σύμπαν όμως δεν νοιάζεται για τις καλές ή τις κακές προθέσεις μας ,για την ηθική που φτιάξαμε στα ανθρώπινα μέτρα, ασχολείται με την πράξη αυτή κάθε αυτή ,για να την εμποδίσει να διαταράξει την δική του τάξη, που αποτελεί την ασφάλειά του .
Η Π ρ ο σ ω π ι κ ή Ε υ θ ύ ν η λοιπόν είναι μια πολύ σκληρή Γνώση, που επιβεβαιώνεται όμως απ' την ανθρώπινη εμπειρία. Αν μας φάνηκε λοιπόν σα να κομμάτιασε μια μηχανή τον ήρωα του Σοφοκλή ,είναι γιατί ο κόσμος ,που η αρμονία του διαταράχθηκε με την πατροκτονία και την αιμομιξία, έστω και αθέλητα, αποκατάστησε μηχανικά την ισορροπία του, συντρίβοντας τον Οιδίποδα διόρθωσε δηλαδή το λάθος χωρίς ανθρώπινες αναστολές 34.
Και ο Οιδίποδας στην καταστροφή που τον ρήμαξε, αναγνωρίζει την παρουσία του σύμπαντος. Αυτή η γνώση ,που έρχεται πια μέσα από τα τυφλά του μάτια τροφοδοτεί και αναγεννάει την ύπαρξή του, από την στιγμή που δέχθηκε να, αποκατασταθεί με την τιμωρία του ,η απαραβίαστη ιερότητα του κόσμου. Στο εξής αποφασίζει να ζήσει αρμονικά με τους αυστηρούς νόμους του. Μ' ένα λόγο ο Οιδίποδας, αναλαμβάνοντας την προσωπική του Ευθύνη , αποδεικνύει ότι διαθέτει όλα τα προσόντα του αληθινού ηγέτη.Δεν ειναι αναμάρτητος.
Η αμαρτία έχει γίνει πριν από την ανάληψη της εξουσίας .Κατά την άσκηση της εξουσίας, κανένας δεν μπορεί να του αρνηθεί το άψογο ήθος και τις υψηλοτάτες ικανότητες. Με την αποδοχή της πραγματικότητας αυτής, ο τραγικός ήρωας ε λ ε υ θ ε ρ ώ ν ε τ α ι από κάθε ανθρώπινη πλέον αυταπάτη και οδηγεί και τις δικές μας ψυχές στην κάθαρση, καθώς μας βεβαιώνει ότι το σύμπαν αγρυπνά και διασφαλίζει την κοσμική αρμονία, που αποτελεί την σιγουριά όλων μας.
Η προσχώρηση του Οιδίποδα στον κόσμο που προορίζεται γι' αυτόν ,δεν γίνεται πια με παθητικό τρόπο, ο ίδιος σηκώνει το χέρι του με την πόρπη ,για να καταστρέψει την πηγή της ανθρώπινης όρασης ,που αποδείχτηκε τυφλή μπροστά στην πραγματική γνώση 35 . Αφαιρώντας έτσι από το πεπρωμένο, από την Μοίρα το προνόμιο του τιμωρού. Τολμά λοιπόν την πρώτη χειρονομία του
Ε λ ε ύ θ ε ρ ο υ Α ν θ ρ ώ π ο υ , που οι θεοί δεν μπορούν να αποκρούσουν , αποδεικνύοντας στην πράξη πως ο άνθρωπος είναι σε θέση να διατηρήσει την Ε λ ε υ θ ε ρ ί α του και στην πιο βίαιη επίθεση της Μοίρας εναντίον του , που μπορεί βέβαια να καταστρέψει την ζωή του, όχι όμως και την ψυχική του ανάταση που δικαιώνει την ανθρώπινη ιδιότητα 36. Στην προσπάθεια της Μοίρας να τον υποδουλώσει και να τον εξουθενώσει πλήρως, μπορεί να αντιτάξει περήφανα το ελεύθερο φρόνημα του.
Η Μοίρα του Οιδίποδα παρουσιάζει την άνοδο, από το σκοτάδι της ανώριμης ψυχής, στο φως της ωριμότητας.
Ολόκληρος ο μύθος αναφέρεται στο ρήγμα μεταξύ θειου και ανθρώπινου τρόπου ύπαρξης , στην αδυναμία του ανθρώπου και στο πόσο εκτεθειμένος είναι στη δύναμη των θεών. Καταλαβαίνουμε επομένως ότι η Μοίρα του, είναι Μοίρα όλων και πως το δράμα του δεν ήταν προσωπικό αλλά πανανθρώπινο . Στην σατανική παγίδα που στήνει η Μοίρα ή η ανάλγητη θεότητα στον αθώο –ή από δική της ευθύνη ένοχο - μας κάνει να συνειδητοποιούμε την αναγκαστική και αδίστακτη καταδίκη της απαράδεκτης επιβουλής του θειου , που σαρκάζει εμπαίζοντας ένα υπόδειγμα ανθρώπου.
Αν η γνώση που περιλαμβάνει την Αυτογνωσία συνιστά κορυφαίο ιδεώδες ,τότε πρέπει ο άνθρωπος να το επιδιώκει , επειδή αυτό θα τον οδηγήσει στο επίπεδο των θεών .
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η μοίρα του Οιδίποδα υπογραμμίζει την κάθοδο της ανώριμης ψυχής στο κόσμο των μορφών και της ύλης που σε λίγο μέσα από την κατάκτηση της Γνώσης θα σημάνει την άνοδο ή την επιστροφή της ψυχής στο Βασίλειο του Πνεύματος .
Περιγράφει την άνοδο μετά την έσχατη πτώση, απεικονίζει την καρποφορία μετά τη σπορά , σημειώνει τη λυτρωτική επιστροφή μετά την επώδυνη πτώση .
Είναι η οδύσσεια που ακολουθεί την Ιλιάδα 37η σταθερή και συνειδητή απόφαση του Ασώτου Υιού για επιστροφή στον Ουράνιο Πατέρα , ύστερα από την περιπλάνηση στη μακρινή χώρα , την ανάστροφη με τους χοίρους και την έσχατη απογοήτευση του.
Απομένει ένα ερώτημα. Μοίρα του Οιδίποδος ήταν να πράξει διάφορα φοβερά, να αποκαλυφθεί ότι τα έπραξε, και να επιβάλει μια φοβερή τιμωρία στον εαυτό του. Ο Απόλλων εποπτεύει αυτή τη πορεία. Σε κάθε σημείο της πορείας εμπλέκεται ο χαρακτήρας του Οιδίποδος.
Εμπλέκεται άραγε επίσης και η ενοχή του; Είναι άραγε αυτή η μοίρα κάποια ανώτατη αρχή σε μια τάξη πραγμάτων όπου υφιστάμεθα τις αναπόδραστες συνέπειες των ηθελημένων ενεργειών μας; Υπάρχει άραγε κάποια δικαιοσύνη, όπως οι άνθρωποι κατανοούν τη δικαιοσύνη, σε όσα συνέβησαν στον Οιδίποδα; 38
Η Μοίρα του είναι Μοίρα κάθε ανθρώπου που ζει και υποφέρει πάντοτε ανάμεσα στο κάτω και στο πάνω , ανάμεσα στη γη και τον ουρανό, που είναι σταυρωμένος, ανάμεσα στο κόσμο της ύλης και του πνεύματος. Μέσα σε καθέναν από μας βρίσκεται ένας Οιδίποδας που προσπαθεί μέσα από πολύ πόνο να φτάσει στην κατάκτηση της δικής του αλήθειας .
«Ο άνθρωπος προβάλει στο σύμπαν το δικό του αναδυόμενο αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη και όταν του αντιγυρίζει από το υπερπέραν η μεγεθυσμένη ηχώ της ίδιας του της φωνής υποσχόμενη την τιμωρία των ενόχων, αντλεί από αυτήν κουράγιο και σιγουριά» 39 .
Ε π ι λ ε γ μ έ ν η β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α
www.24grammata.com
16 Winnington – Ingram, 1999, Σοφοκλής: ερμηνευτική προσέγγιση , μετφρ. Ν. Κ. Πετρόπουλος & Χ. Π. Φαράκλας, Αθήνα:Καρδαμίτσα . Αlister Cameron, 1968,The identity of Oedipus the king ,ΝεαΥόρκηκαιΛονδίνο. Dawe, R. D., 1991, Σοφοκλής: Οιδίπους τύραννος, μτφρ. Γ. Α. Χριστοδούλου, Αθήνα: Καρδαμίτσα. Segal, C. 2001, Τραγικός ηρωισμός και τα όρια της γνώσης ,μτφρ,Ε.Δ. Μακρυγιάννη & Ι.Θ. Παπαδημητρίου. Αθήνα:Ελληνική Ανθρωπιστική Εταιρεία. Knox.B., 1964, TheHeroicTemper: Studiesin SophocleanTragedy,Μπέρκλευ,Λος Άντζελες και Λονδίνο:Universityof Californiapress. Segal C.,1999 [1981], Tragedy and Civilization An interpretation of Sophocles , Οκλαχόμα:Οklahoma UP. WaltonJ. M., 2007, Το αρχαίο ελληνικό θέατρο επί σκηνής , μτφρ. Κ.Αρβανίτη & Β. Μαντέλη, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Jacquelline de Romilly1992, H Aρχαία Ελλάδα προς Αναζήτηση Ελευθερίας ,Αθήνα:Άστυ. S. Bobzien, 1998, “ The Inadvertent Conception and Late Birth of the Free-Will Problem”, Phronesis, vol.XLIII No 2 PhilipWilkinson & NeilPhilip,2009, Παγκόσμια Μυθολογία:Ελλάδα. Ευρώπη, Ασία, Αμερική, Αφρική-Ιστορίες και θρύλοι των πέντε ηπείρων , μτφρ.Φ.Γαιδατζή & Ιωάννα Μπουλντούμη, Εκδόσεις ΣΚΑΙ. Lesky Α., 2001,Iστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας , μτφρ. Α.Γ. Τσομπανάκη, Θεσσαλονίκη:Αφών Κυριακίδη. Lesky A., 1990, Η Τραγική Ποίηση των Αρχαίων Ελλήνων , Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. Σπυρόπουλος Η.Σ., 1986, Σοφοκλή Οιδίποδας Τύραννος :Ερμηνευτική προσέγγιση , Αθήνα:Γρηγόρη . Μαρκαντωνάτος Γ., 1986, Σοφοκλέους Οιδίποδας Τύραννος:Κριτική κι ερμηνευτική έκδοση , Αθήνα:Gutenberg. Ρούσσος Τ., 1993, Σοφοκλής- Οιδίπους Τύραννος , Αθήνα ,Κάκτος . Μύρης Κ. Χ., 1996, Σοφοκλέους Οιδίπους Τύραννος , Αθήνα ,Καρδαμίτσα,. Αιμίλιου Μιρώ,Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου ,μτφρ. Ελλη Αγγελου,Παπαδήμα. Γρυπάρη Ι. Ν, 2001, Οι τραγωδίες του Αισχύλου , Αθήνα:Εστία. Σταματάκου Ι., 1972, Λεξικόν Γλώσσης της Αρχαίας Ελληνικής , Αθήνα:Φοίνιξ www.24grammata.com 17 Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, τόμος 2 ( Οι Θεοί ), σελ. 272, επιμ. Ι. Θ. Κακριδής, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986. Βιβλιοθήκη των ελλήνων , Αριστοτέλους Περί ποιητικής , μτφρ.Σπυρ.Χ.Μαγγίνας, Γεωργιάδη Κόρνια Κ, «Οιδίπους ,Πανανθρώπινο Σύμβολο» , Νέα Ακρόπολη, τ. 67(1994),σ.26-33. www.24grammata.com
Σημειώσεις
1 Βλ. Μ. Polhenz, Freedom in Greek Life and Thought, Heidelberg 1966, σελ. 1.
Η Μοίρα του Οιδίποδα παρουσιάζει την άνοδο, από το σκοτάδι της ανώριμης ψυχής, στο φως της ωριμότητας.
Ολόκληρος ο μύθος αναφέρεται στο ρήγμα μεταξύ θειου και ανθρώπινου τρόπου ύπαρξης , στην αδυναμία του ανθρώπου και στο πόσο εκτεθειμένος είναι στη δύναμη των θεών. Καταλαβαίνουμε επομένως ότι η Μοίρα του, είναι Μοίρα όλων και πως το δράμα του δεν ήταν προσωπικό αλλά πανανθρώπινο . Στην σατανική παγίδα που στήνει η Μοίρα ή η ανάλγητη θεότητα στον αθώο –ή από δική της ευθύνη ένοχο - μας κάνει να συνειδητοποιούμε την αναγκαστική και αδίστακτη καταδίκη της απαράδεκτης επιβουλής του θειου , που σαρκάζει εμπαίζοντας ένα υπόδειγμα ανθρώπου.
Αν η γνώση που περιλαμβάνει την Αυτογνωσία συνιστά κορυφαίο ιδεώδες ,τότε πρέπει ο άνθρωπος να το επιδιώκει , επειδή αυτό θα τον οδηγήσει στο επίπεδο των θεών .
Συμπερασματική διατύπωση
Συμπερασματικά μπορούμε να πούμε ότι η μοίρα του Οιδίποδα υπογραμμίζει την κάθοδο της ανώριμης ψυχής στο κόσμο των μορφών και της ύλης που σε λίγο μέσα από την κατάκτηση της Γνώσης θα σημάνει την άνοδο ή την επιστροφή της ψυχής στο Βασίλειο του Πνεύματος .
Περιγράφει την άνοδο μετά την έσχατη πτώση, απεικονίζει την καρποφορία μετά τη σπορά , σημειώνει τη λυτρωτική επιστροφή μετά την επώδυνη πτώση .
Είναι η οδύσσεια που ακολουθεί την Ιλιάδα 37η σταθερή και συνειδητή απόφαση του Ασώτου Υιού για επιστροφή στον Ουράνιο Πατέρα , ύστερα από την περιπλάνηση στη μακρινή χώρα , την ανάστροφη με τους χοίρους και την έσχατη απογοήτευση του.
Απομένει ένα ερώτημα. Μοίρα του Οιδίποδος ήταν να πράξει διάφορα φοβερά, να αποκαλυφθεί ότι τα έπραξε, και να επιβάλει μια φοβερή τιμωρία στον εαυτό του. Ο Απόλλων εποπτεύει αυτή τη πορεία. Σε κάθε σημείο της πορείας εμπλέκεται ο χαρακτήρας του Οιδίποδος.
Εμπλέκεται άραγε επίσης και η ενοχή του; Είναι άραγε αυτή η μοίρα κάποια ανώτατη αρχή σε μια τάξη πραγμάτων όπου υφιστάμεθα τις αναπόδραστες συνέπειες των ηθελημένων ενεργειών μας; Υπάρχει άραγε κάποια δικαιοσύνη, όπως οι άνθρωποι κατανοούν τη δικαιοσύνη, σε όσα συνέβησαν στον Οιδίποδα; 38
Η Μοίρα του είναι Μοίρα κάθε ανθρώπου που ζει και υποφέρει πάντοτε ανάμεσα στο κάτω και στο πάνω , ανάμεσα στη γη και τον ουρανό, που είναι σταυρωμένος, ανάμεσα στο κόσμο της ύλης και του πνεύματος. Μέσα σε καθέναν από μας βρίσκεται ένας Οιδίποδας που προσπαθεί μέσα από πολύ πόνο να φτάσει στην κατάκτηση της δικής του αλήθειας .
«Ο άνθρωπος προβάλει στο σύμπαν το δικό του αναδυόμενο αίτημα για κοινωνική δικαιοσύνη και όταν του αντιγυρίζει από το υπερπέραν η μεγεθυσμένη ηχώ της ίδιας του της φωνής υποσχόμενη την τιμωρία των ενόχων, αντλεί από αυτήν κουράγιο και σιγουριά» 39 .
Ε π ι λ ε γ μ έ ν η β ι β λ ι ο γ ρ α φ ί α
www.24grammata.com
16 Winnington – Ingram, 1999, Σοφοκλής: ερμηνευτική προσέγγιση , μετφρ. Ν. Κ. Πετρόπουλος & Χ. Π. Φαράκλας, Αθήνα:Καρδαμίτσα . Αlister Cameron, 1968,The identity of Oedipus the king ,ΝεαΥόρκηκαιΛονδίνο. Dawe, R. D., 1991, Σοφοκλής: Οιδίπους τύραννος, μτφρ. Γ. Α. Χριστοδούλου, Αθήνα: Καρδαμίτσα. Segal, C. 2001, Τραγικός ηρωισμός και τα όρια της γνώσης ,μτφρ,Ε.Δ. Μακρυγιάννη & Ι.Θ. Παπαδημητρίου. Αθήνα:Ελληνική Ανθρωπιστική Εταιρεία. Knox.B., 1964, TheHeroicTemper: Studiesin SophocleanTragedy,Μπέρκλευ,Λος Άντζελες και Λονδίνο:Universityof Californiapress. Segal C.,1999 [1981], Tragedy and Civilization An interpretation of Sophocles , Οκλαχόμα:Οklahoma UP. WaltonJ. M., 2007, Το αρχαίο ελληνικό θέατρο επί σκηνής , μτφρ. Κ.Αρβανίτη & Β. Μαντέλη, Αθήνα: Ελληνικά Γράμματα. Jacquelline de Romilly1992, H Aρχαία Ελλάδα προς Αναζήτηση Ελευθερίας ,Αθήνα:Άστυ. S. Bobzien, 1998, “ The Inadvertent Conception and Late Birth of the Free-Will Problem”, Phronesis, vol.XLIII No 2 PhilipWilkinson & NeilPhilip,2009, Παγκόσμια Μυθολογία:Ελλάδα. Ευρώπη, Ασία, Αμερική, Αφρική-Ιστορίες και θρύλοι των πέντε ηπείρων , μτφρ.Φ.Γαιδατζή & Ιωάννα Μπουλντούμη, Εκδόσεις ΣΚΑΙ. Lesky Α., 2001,Iστορία της αρχαίας ελληνικής λογοτεχνίας , μτφρ. Α.Γ. Τσομπανάκη, Θεσσαλονίκη:Αφών Κυριακίδη. Lesky A., 1990, Η Τραγική Ποίηση των Αρχαίων Ελλήνων , Αθήνα: Μ.Ι.Ε.Τ. Σπυρόπουλος Η.Σ., 1986, Σοφοκλή Οιδίποδας Τύραννος :Ερμηνευτική προσέγγιση , Αθήνα:Γρηγόρη . Μαρκαντωνάτος Γ., 1986, Σοφοκλέους Οιδίποδας Τύραννος:Κριτική κι ερμηνευτική έκδοση , Αθήνα:Gutenberg. Ρούσσος Τ., 1993, Σοφοκλής- Οιδίπους Τύραννος , Αθήνα ,Κάκτος . Μύρης Κ. Χ., 1996, Σοφοκλέους Οιδίπους Τύραννος , Αθήνα ,Καρδαμίτσα,. Αιμίλιου Μιρώ,Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου ,μτφρ. Ελλη Αγγελου,Παπαδήμα. Γρυπάρη Ι. Ν, 2001, Οι τραγωδίες του Αισχύλου , Αθήνα:Εστία. Σταματάκου Ι., 1972, Λεξικόν Γλώσσης της Αρχαίας Ελληνικής , Αθήνα:Φοίνιξ www.24grammata.com 17 Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, τόμος 2 ( Οι Θεοί ), σελ. 272, επιμ. Ι. Θ. Κακριδής, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986. Βιβλιοθήκη των ελλήνων , Αριστοτέλους Περί ποιητικής , μτφρ.Σπυρ.Χ.Μαγγίνας, Γεωργιάδη Κόρνια Κ, «Οιδίπους ,Πανανθρώπινο Σύμβολο» , Νέα Ακρόπολη, τ. 67(1994),σ.26-33. www.24grammata.com
Σημειώσεις
1 Βλ. Μ. Polhenz, Freedom in Greek Life and Thought, Heidelberg 1966, σελ. 1.
2 Βλ. B. Berofsky, Free Will and Determinism, N.York – London, 1966, σελ. 1-2.
3 Βλ. Αρχαία Ελληνική Μυθολογία, τόμος 2 ( Οι Θεοί ), σελ. 272, επιμ. Ι. Θ. Κακριδής, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα 1986
4 Βλ. Hesiodi, Theogonia – Opera et Dies, SCVTVM, Fried. Solmsen ( edit. ) Oxford Univ. Press, 1970 901-906 .
5 Σύμφωνα με τον Ι. Θ. Κακριδή « η αντίφαση που υπάρχει στη Θεογονία, όπου οι Μοίρες είναι παιδιά της Νύχτας χωρίς πατέρα, αλλά και κόρες του Δία και της Θέμιδας δείχνει πολύ καθαρά ότι γύρω από τις Μοίρες υπήρχαν δύο διαφορετικές αντιλήψεις. Όταν οι Μοίρες είναι κόρες της Νύχτας, θεωρούνται δυνάμεις ακαταλόγιστες, αυθαίρετες και κακοποιές.
Όταν είναι κόρες του Δία, είναι όργανα μιας θεϊκής τάξης και δουλεύουν για να πραγματοποιηθεί η θέληση των θεών. Είναι ακόμα στη δεύτερη αυτή περίπτωση ουράνιες, φωτεινές, καλοπροαίρετες θεότητες ».
Με τις Μοίρες συνδέει ο Ι. Θ. Κακριδής και την έννοια δαίμων, που σημαίνει μοιραστής, από το ρ. δαίω = μοιράζω και συνδέεται με τη δοξασία σύμφωνα με την οποία κάποιος δαίμονας συντροφεύει τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή αλλά και στο θάνατο. Πρόκειται για παλαιά δοξασία, την οποία αποδέχεται ο Πλάτων και ο Πλωτίνος, ενώ σε αυτήν είχε αντιδράσει ο Ηράκλειτος, υποστηρίζοντας ότι ο δαίμονας ενός ανθρώπου δεν είναι τίποτε άλλο από το χαρακτήρα του ( «ήθος ανθρωπω δαίμων », Ηράκλειτος απόσπ. 119 DK ).
6 Βλ. S. Bobzien, “ The Inadvertent Conception and Late Birth of the Free-Will Problem”, Phronesis, vol.XLIII No 2, Μάιος 1998, σελ. 133 – 175. 7
7 Το πεπρωμένο του Αχιλλέα είναι να πεθάνει ένδοξος και νέος. Η Θεά-μητέρα του, το ξέρει, αλλά δεν μπορεί ν’ αλλάξει σε τίποτα τα πράγματα. Ο ίδιος ο Δίας, θέλοντας να σώσει τον γιο του Σαρπηδόνα, που θα πεθάνει χτυπημένος από τον Πάτροκλο, αρνείται να μεταβάλει το πεπρωμένο του. Δεν του επιτρεπόταν να ταράξει την τάξη του κόσμου. Ο ρόλος του περιορίζεται στο να κρατάει τη ζυγαριά, όπου ζυγίζεται η τύχη των ανθρώπων και να διαβάζει την απόφαση που αυτή εκδίδει με το σκαμπανέβασμά της. Αυτό έκανε κι όταν σήμανε η ώρα του θανάτου του Έκτορα.
8 Αιμίλιου Μιρώ, Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου , εκδ. Παπαδήμα
9 Μοίρα, Μοίρες, Αίσα, Ειμαρμένη:Πρόκειται για τα ονόματα με τα οποία συναντάμε την ιδέα του προκαθορισμού της ανθρώπινης ζωής τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία και λογοτεχνία, όσο και στα φιλοσοφικά κείμενα. H Aίσα ορίζεται ως η θεότητα του πεπρωμένου, η απόφαση της Μοίρας, ο «υπό θεου τινος ταχθείς προορισμός». Έτσι, στον Όμηρο συναντάμε την «Διός Αισα», δηλ. τη μοίρα που έχει αποφασιστεί από το Δία. Ακόμη, είναι η τύχη που έχει οριστεί για τον καθένα ( κακη αιση = κατά κακή τύχη ) ή το οφειλόμενο σε κάποιον, το πρέπον, το δίκαιό του ( κατ’ αισαν / κατά μοιραν = προσηκόντως, πρεπόντως, δικαίως ). Για τις ετυμολογίες και τον λεξικογραφικό ορισμό, βλ. Ι. Σταματάκου, Λεξικόν Γλώσσης της Αρχαίας Ελληνικής, εκδ. Φοίνιξ, Αθήνα 1972.
10 Ο Αχιλλέας εξηγεί στον Πρίαμο, ότι ό Δίας έχει στην κατοικία του δυο αμφορείς, πού ό ένας είναι γεμάτος με καλά δώρα και ό άλλος με κακά και τα οποία προορίζονται για τους ανθρώπους. Άλλοτε αντλεί κι από τους δυο αμφορείς και στέλνει σε διάφορους θνητούς ένα μίγμα από ευτυχία και δυστυχία. Άλλοτε, πάλι, δεν μοιράζει παρά μόνο δεινά. Δεν υπάρχει παράδειγμα που να γέμισε αποκλειστικά κάποιον με ευτυχία.
11 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το θέμα της μοίρας στον Προμηθέα. Ο Προμηθέας, καρφωμένος ήδη στο βράχο του μαρτυρίου του, εξιστορεί στο χορό των Ωκεανίδων, που τον επισκέπτονται, τα θαυμαστά πράγματα που δίδαξε στους ανθρώπους. Γι’ αυτόν άλλωστε τον “φιλάνθρωπον τρόπον”, όπως λεει, τον τιμωρεί ο μισάνθρωπος (κατ’ αυτόν) Δίας. Στην παρατήρηση των παρθένων, ότι ελπίζουν να λυτρωθεί στο τέλος, απαντά πως αυτό θα γίνει, όταν θα το αποφασίσει η “τελεσφόρος Μοίρα”, γιατί πολύ πιο δυνατή από την “τέχνην” (από τα έργα του και κατ’ επέκταση τα έργα των ανθρώπων) είναι η “ανάγκη” και την ανάγκη κυβερνούν οι τρίμορφες Μοίρες (σχεδόν ταυτιζόμενες εδώ με τις Ερινύες). Και στην ερώτηση πάλι των Ωκεανίδων μήπως είναι, λοιπόν, και ο Δίας πιο αδύνατος από τη μοίρα, ο Προμηθέας απαντάει καταφατικά: ο Δίας δεν θα μπορούσε να ξεφύγει την “πεπρωμένην”. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο Προμηθέας είναι ή θα γίνει μοιρολάτρης. Μόνο οι παρθένες του χορού θα πτοηθούν από αυτά που τους είπε ο αλυσοδεμένος ήρωας. Φτάνουν μάλιστα στο σημείο ν’ αναρωτηθούν έντρομες μήπως αυτός αμαρτάνει (“ήμαρτος”!) ακολουθώντας χωρίς διόλου να φοβάται τη δική του απόφαση και όχι της μοίρας, ξεχασμένος κιόλας στο μαρτύριό του από τους ανθρώπους, για τους οποίους βασανίζεται και τους οποίους τιμά και δοξάζει σχεδόν υβριστικά προς την κρατούσα κοσμική τάξη (“σέβη θνατούς άγαν, Προμηθεύ”, δηλαδή: τιμάς τους θνητούς παρά πολύ, σαν θεούς, Προμηθέα!). Σαφώς λοιπόν εδώ ο Αισχύλος προβάλλει την αγωνιστικότητα ενάντια στη μοίρα.
12 Βλ. The date of the Oedipus Tyrannus of Sophocles, AjPh.77 (1956).
13 Πρβλ.S.G.F. Brandon, The judgement of the dead (Λονδίνο 1967) 76-97.Dover, GPM 261 -8 Adkins,MR 140-8.
14 Στον Οιδίποδα επί Κολωνό δεν πρέπει να αφήσουμε απαρατήρητο το στίχο 962 κε :|Έτσι άρεσε στους θεούς που θα ήταν ίσως από τα παλιά οργισμένοι με τη γενιά μου | καθώς υποστηρίζει περίτρανα την παραπάνω ρήση.
15 R.P.Winnington & Ingram (1999), 220.
16 Philip Wilkinson & Neil Philip (2009),66
17 Στην Ελληνική μυθολογία η Σφίγγα ήταν ένα τέρας που όπου βρισκόταν έφερνε κακοτυχία και καταστροφή. Σύμφωνα με τον Ησίοδο ήταν κόρη της Χίμαιρας και του Όρθρου. Κατά άλλους ήταν γέννημα του Τυφώνος και της Έχιδνας. Αναπαριστάται ως φτερωτό λιοντάρι με κεφάλι γυναίκας ή ως γυναίκα με πέλματα και στήθη λιονταριού, ουρά ερπετού και φτερά πτηνού. Το όνομά της προέρχεται από τη λέξη σφίγγω.Έξω από τα τείχη της Θήβας στεκόταν και ρωτούσε τους περαστικούς: “Ποιό ον το πρωί στέκεται στα τέσσερα, το μεσημέρι στα δύο και το βράδυ στα τρία;”. Όποιον δεν μπορούσε να λύσει το γρίφο η Σφίγγα τον έσφιγγε με τα τρομαχτικά χέρια της στο στήθος της επάνω και τον έπνιγε. Χρόνια πολλά συνέβαινε αυτό και η Θήβα είχε κριθεί επικίνδυνος προορισμός. Ο Οιδίπους ήταν ευφυής και πέρασε εύκολα την πρώτη της ζωής του δοκιμασία. Έλυσε αμέσως το γρίφο απαντώντας ότι το ον αυτό είναι ο άνθρωπος, αφού όταν είναι βρέφος περπατάει στα τέσσερα, μετά σηκώνεται στα δύο του πόδια και στα γηρατειά περπατάει όρθιος αλλά χρησιμοποιεί σαν τρίτο πόδι ένα μπαστούνι. Μόλις λύθηκε το αίνιγμα η Σφίγγα γκρεμίστηκε από το βράχο που στεκόταν και σκοτώθηκε. Η Θήβα ελευθερώθηκε από την πολιορκία της. Αλλά δέθηκε στη μοίρα του ο Οιδίπους. Αυτά λέει ο μύθος. Και κάθε μύθος κρύπτει νουν αληθείας.
18 81196-7 καθ’ υπερβολαν | τοξευσας :Ο Οιδίπους έριξε μια έξοχη ριξιά με το μεταφορικό βέλος του και βρήκε το στόχο του –την απάντηση στο αίνιγμα τη Σφίγγας .Αλλά στη φράση καθ’ υπερβολαν υπάρχει ένας τόνος προειδοποίησης ,διότι το ουσιαστικό κανονικά δεν δηλώνει απλώς την περιοχή αλλά την υπέρβαση κάποιων ορίων , την υπερβολή.
19 Γίνεται λογοπαίγνιο με το όνομα Οιδίπους .Βλ.,το J.-P.Vernant «Ambiguïté et renversement:sur la structure enigmatigue d’ Oedipe – roi », στο J. Vernant και P. Vidal –Naguet Mythe et tragédie en Grèce ancienne, Παρίσι 1973, σελ. 113 -4.
20 Και στον «Οιδίποδα επί Κολωνό» η Αντιγόνη απολογείται για λογαριασμό του πατέρα της χαρακτηρίζοντας τις πράξεις του ακούσιες .Ακόμη κι ο ίδιος ο ήρωας ομολογεί ότι όσα έκανε τα έκανε «ουδέν ειδώς », δηλαδή χωρίς να ξέρει τίποτα.
21 Μπορουμε στο σημείο αυτό να θυμηθούμε το «ουδείς εκων κακός» του Σωκράτη. Αν το έργο γράφτηκε κατά τις αρχές ή τα μέσα της δεκαετίας 430-420 (μια υπόθεση που μπορεί να ισχύει τόσο όσο και οποιαδήποτε άλλη),τότε ενδέχεται το σωκρατικό δόγμα να ήταν είδη γνωστό. Σύμφωνα με τον B.Snell(Philologus 9(1948),σελ.125 κ.εξ.) ο Ευριπίδης σ’ αυτό ακριβώς το δόγμα ερχόταν να εναντιωθεί, συγγράφοντας τον Ιππόλυτο το 428.Ανεξαρτητα από την αλήθεια αυτής της άποψης, το πιο πιθανό είναι ότι,κατά την εποχή που γραφόταν το Οιδ. Τυρ., η φύση και η προέλευση του πάθους καθώς και η σχέση του με την ανθρώπινη ευθύνη, αποτελούσαν θέματα ζωηρού ενδιαφέροντος. Οι περισσότεροι σχολιαστές συμφωνούν τώρα ότι ο Σοφοκλής ήταν καλός γνωστής των πνευματικών κινημάτων της εποχής του ,όποια γνώμη κι αν είχε γι αυτά.
22 Πρβλ. Cameron, σελ.15 κ.εξ.
23 Το θέμα αυτό έχει καλυφθεί επαρκώς από πολλούς συγγραφείς. Ο Ο’ Brien υπογράμμισε πρόσφατα ότι η μόνη ιδιότητα του Οιδίποδος «που γίνεται μείζον θέμα είναι η νοημοσύνη του» και παρατηρεί ο,τι αν ψάχνουμε έναν απλό φραστικό τύπο όπου να συμπυκνώνεται ολόκληρη η τραγωδία, δεν μπορούμε να βρούμε κάτι καλύτερο από το «ένας θνητός που πάει να παραβγεί με τους θεούς στην εξυπνάδα».
24 Μια θεϊκή δύναμη που παρακολουθεί την ύπαρξη ενός ανθρώπου και καθορίζει την πορεία της ζωής του , για καλό ή για κακό :αν είναι για καλό ,ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται ευδαίμων ,εάν είναι για κακό, δυσδαίμων .Ο τελευταίος όρος δεν απαντάται πριν από τον Εμπεδοκλή και τους τραγικούς . Στο στίχο 828 του έργου ο Οιδίποδας αναρωτιέται μήπως δεν θα ήταν κάνεις απόλυτα δικαιολογημένος να καταδικάσει για απάνθρωπη σκληρότητα το δαίμονα που του επιφύλαξε τέτοια μοίρα .
25 R.P. Winnington- Ingram(1999), 247
26 Βλ.Cameron,σελ.15 κ.εξ.
27 Ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται ,η ενέργεια αυτή αποδίδεται στην επιρροή ενός δαίμονος .Το απόσπασμα 119 του Ηράκλειτου (ήθος άνθρωπο δαίμων )έχει ως στόχο πιθανότατα όσους θα μετέθεταν κάθε ανθρώπινη ευθύνη σ’ ένα δαίμονα .(πρβλ.G.S.Kirk και J.E. Raven The presocratic philosophers (Cambridge ,1957),σελ .214 W.Ένα πρόβλημα που δεν μας λύνει είναι από πού προέρχεται αυτό το ήθος .Μπορεί άραγε το ρητό να νοηθεί εξίσου καλά και με αμοιβαία αντιμετάθεση υποκειμένου και κατηγορουμένου;{Πρβλ. και Επίχαρμο ,αργότερα (αποσπ.17): ο τρόπος ανθρωποισι δαίμων αγαθός ,οις δε και κακός . Σ.τ.Μ.}.
28 R.P.Winnington-Ingram (1999),251.
29 Βλ. Jacquelline de Romilly, H Aρχαία Ελλάδα προς Αναζήτηση Ελευθερίας, εκδ. Άστυ, Αθήνα 1992, σελ.273
30 Αριστ. ,Περί Ποιητικής, 1453α 5 – 10 : « ….. έστι δε τοιουτος ο μήτε αρετη διαφέρων και δικαιοσύνη, μήτε διά κακίαν και μοχθηρίαν μεταβάλλων εις δυστυχίαν αλλά δι’ αμαρτίαν τινά, των εν μεγάλη δόξη όντων και ευτυχία, οιον Οιδίπους και Θυέστης και οι εκ των τοιούτων γενων επιφανεις άνδρες.»
31 Πρόκειται για σχόλιο του Ι.Συκουτρή στο Αριστ., Περί Ποιητικής,1453α (μτφρ. υπό Σίμου Μενάρδου – εισαγωγή, κείμενον και ερμηνεία υπό Ι.Συκουτρή), εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1936, σελ. 104 παρατ. 4 στο κείμενο
32 Η προορίση του Τειρεσία στο στίχο 377 έχει εκπληρωθεί . « Οι ανομίες του αποκαλύφθηκαν μόνες τους ,τον έκαναν να ξεριζώσει μόνος του με το ίδιο του το χέρι τα δυο του μάτια » το βάρος της ευθύνης πέφτει αποκλειστικά και μόνο στον Οιδίποδα .
33 Ο Οιδίπους έχει μη δικαίως , το Βασίλειο εκείνου τον οποίο σκότωσε. Η ειρωνεία είναι ότι το έχει επίσης δικαίως ,ως κληρονόμος του πατέρα του.
34 Η Βασιλική εξουσία με τα πλούτη της έχει την τάση να διαφθείρει ,να γεννάει ύβριν ,οπότε ο βασιλιάς έχει κακό τέλος .Γνωρίζουμε ότι η μοίρα του Οιδίποδος υπήρξε τόσο φοβερή που δεν επιδεχόταν σύγκριση με κανενός αλλού .Εδώ η κακή μοίρα είναι σα να αποδίδεται στον αλαζόνα ως πληρωμή για την υπεροψία του ,ενώ το πεπρωμένο φαίνεται να αντιστοιχεί στην αξία του καθενός .
35 Επίμονο και χαρακτηριστικά Σοφόκλειο θέμα .Η χρήση του φαίνεσθε και του είναι που αναφέρεται στην όραση και στην φαινομενική όψη, αξίζει να αποτελέσει αντικείμενο προσοχής και διεξοδικότερης μελέτης, η οποία θα ενισχύσει σημαντικά την ερμηνεία Reinhardt που βασίστηκε στην αντίθεση μεταξύ φαινομενικού και πραγματικού.
36 Αν ψάχνουμε ένα απλό φραστικό τύπο που να αποδίδει το νόημα της τραγωδίας σε όλη της έκταση, δεν μπορούμε να βρούμε κάτι καλύτερο από το «Ένας θνητός που πάει να παραβγεί με τους θεούς στην εξυπνάδα και στην δύναμη».
37 Όπως μετά τον Οιδίποδα τύραννο ακολουθεί ο Οιδίπους επί Κολωνό που παρουσιάζει όλα τα παραπάνω συγκλονιστικά περάσματα από την κάθοδο στην άνοδο με πράξεις .Ήδη από τους πρώτους στίχους του Οιδίποδα επί Κολωνό ο Οιδίποδας παρουσιάζεται διαφορετικός, μεταμορφωμένος .Ειναι ολιγαρκής και ταπεινός γιατί , όπως λέει ο ίδιος , τον δίδαξαν τα βάσανα , ο πολύς χρόνος και η ευγένεια του χαρακτήρα του (στ. 7-8). Στην πλήρη ωριμότητα του φτάνει πλέον όταν βρίσκεται στην Αθήνα , στην πόλη της Σοφίας ,στην πόλη του Φωτός .Όταν ο Οιδίποδας έρχεται στην Αθήνα, υπόσχεται ότι θα ειναι αιώνιος εκδικητής της Θήβας ,σύμφωνα με διαβεβαίωση του ίδιου προς τον Κρέοντα(στ.787-788) επομένως ως τέλεια ψυχή ,θα ζήσει πλέον σε ένα πνευματικό κόσμο (που αντιπροσωπεύει η Αθήνα)και θα αποστρέφεται τον υλικό κόσμο (που αντιπροσωπεύει η Θήβα ).Ως σώμα ,μορφή ,ο ήρωας θέλει να ταφεί από τον Θησέα στην Αθήνα, ενώ ως συνείδηση ,θεωρεί χρέος του να βρίσκεται στο κόσμο της ύλης , που αντιπροσωπεύει η Θήβα με σκοπό να βοηθήσει τους Θηβαίους στην αργή αλλά σίγουρη εξέλιξη τους (στ.582).
38 R.P.Winnington-Ingram (1999),252.
39 Dodds,Gi 32
Ο Συγγραφεύς
Όταν είναι κόρες του Δία, είναι όργανα μιας θεϊκής τάξης και δουλεύουν για να πραγματοποιηθεί η θέληση των θεών. Είναι ακόμα στη δεύτερη αυτή περίπτωση ουράνιες, φωτεινές, καλοπροαίρετες θεότητες ».
Με τις Μοίρες συνδέει ο Ι. Θ. Κακριδής και την έννοια δαίμων, που σημαίνει μοιραστής, από το ρ. δαίω = μοιράζω και συνδέεται με τη δοξασία σύμφωνα με την οποία κάποιος δαίμονας συντροφεύει τον άνθρωπο σε όλη του τη ζωή αλλά και στο θάνατο. Πρόκειται για παλαιά δοξασία, την οποία αποδέχεται ο Πλάτων και ο Πλωτίνος, ενώ σε αυτήν είχε αντιδράσει ο Ηράκλειτος, υποστηρίζοντας ότι ο δαίμονας ενός ανθρώπου δεν είναι τίποτε άλλο από το χαρακτήρα του ( «ήθος ανθρωπω δαίμων », Ηράκλειτος απόσπ. 119 DK ).
6 Βλ. S. Bobzien, “ The Inadvertent Conception and Late Birth of the Free-Will Problem”, Phronesis, vol.XLIII No 2, Μάιος 1998, σελ. 133 – 175. 7
7 Το πεπρωμένο του Αχιλλέα είναι να πεθάνει ένδοξος και νέος. Η Θεά-μητέρα του, το ξέρει, αλλά δεν μπορεί ν’ αλλάξει σε τίποτα τα πράγματα. Ο ίδιος ο Δίας, θέλοντας να σώσει τον γιο του Σαρπηδόνα, που θα πεθάνει χτυπημένος από τον Πάτροκλο, αρνείται να μεταβάλει το πεπρωμένο του. Δεν του επιτρεπόταν να ταράξει την τάξη του κόσμου. Ο ρόλος του περιορίζεται στο να κρατάει τη ζυγαριά, όπου ζυγίζεται η τύχη των ανθρώπων και να διαβάζει την απόφαση που αυτή εκδίδει με το σκαμπανέβασμά της. Αυτό έκανε κι όταν σήμανε η ώρα του θανάτου του Έκτορα.
8 Αιμίλιου Μιρώ, Η καθημερινή ζωή στην εποχή του Ομήρου , εκδ. Παπαδήμα
9 Μοίρα, Μοίρες, Αίσα, Ειμαρμένη:Πρόκειται για τα ονόματα με τα οποία συναντάμε την ιδέα του προκαθορισμού της ανθρώπινης ζωής τόσο στην αρχαία ελληνική μυθολογία και λογοτεχνία, όσο και στα φιλοσοφικά κείμενα. H Aίσα ορίζεται ως η θεότητα του πεπρωμένου, η απόφαση της Μοίρας, ο «υπό θεου τινος ταχθείς προορισμός». Έτσι, στον Όμηρο συναντάμε την «Διός Αισα», δηλ. τη μοίρα που έχει αποφασιστεί από το Δία. Ακόμη, είναι η τύχη που έχει οριστεί για τον καθένα ( κακη αιση = κατά κακή τύχη ) ή το οφειλόμενο σε κάποιον, το πρέπον, το δίκαιό του ( κατ’ αισαν / κατά μοιραν = προσηκόντως, πρεπόντως, δικαίως ). Για τις ετυμολογίες και τον λεξικογραφικό ορισμό, βλ. Ι. Σταματάκου, Λεξικόν Γλώσσης της Αρχαίας Ελληνικής, εκδ. Φοίνιξ, Αθήνα 1972.
10 Ο Αχιλλέας εξηγεί στον Πρίαμο, ότι ό Δίας έχει στην κατοικία του δυο αμφορείς, πού ό ένας είναι γεμάτος με καλά δώρα και ό άλλος με κακά και τα οποία προορίζονται για τους ανθρώπους. Άλλοτε αντλεί κι από τους δυο αμφορείς και στέλνει σε διάφορους θνητούς ένα μίγμα από ευτυχία και δυστυχία. Άλλοτε, πάλι, δεν μοιράζει παρά μόνο δεινά. Δεν υπάρχει παράδειγμα που να γέμισε αποκλειστικά κάποιον με ευτυχία.
11 Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζει το θέμα της μοίρας στον Προμηθέα. Ο Προμηθέας, καρφωμένος ήδη στο βράχο του μαρτυρίου του, εξιστορεί στο χορό των Ωκεανίδων, που τον επισκέπτονται, τα θαυμαστά πράγματα που δίδαξε στους ανθρώπους. Γι’ αυτόν άλλωστε τον “φιλάνθρωπον τρόπον”, όπως λεει, τον τιμωρεί ο μισάνθρωπος (κατ’ αυτόν) Δίας. Στην παρατήρηση των παρθένων, ότι ελπίζουν να λυτρωθεί στο τέλος, απαντά πως αυτό θα γίνει, όταν θα το αποφασίσει η “τελεσφόρος Μοίρα”, γιατί πολύ πιο δυνατή από την “τέχνην” (από τα έργα του και κατ’ επέκταση τα έργα των ανθρώπων) είναι η “ανάγκη” και την ανάγκη κυβερνούν οι τρίμορφες Μοίρες (σχεδόν ταυτιζόμενες εδώ με τις Ερινύες). Και στην ερώτηση πάλι των Ωκεανίδων μήπως είναι, λοιπόν, και ο Δίας πιο αδύνατος από τη μοίρα, ο Προμηθέας απαντάει καταφατικά: ο Δίας δεν θα μπορούσε να ξεφύγει την “πεπρωμένην”. Αυτό όμως δεν σημαίνει ότι ο Προμηθέας είναι ή θα γίνει μοιρολάτρης. Μόνο οι παρθένες του χορού θα πτοηθούν από αυτά που τους είπε ο αλυσοδεμένος ήρωας. Φτάνουν μάλιστα στο σημείο ν’ αναρωτηθούν έντρομες μήπως αυτός αμαρτάνει (“ήμαρτος”!) ακολουθώντας χωρίς διόλου να φοβάται τη δική του απόφαση και όχι της μοίρας, ξεχασμένος κιόλας στο μαρτύριό του από τους ανθρώπους, για τους οποίους βασανίζεται και τους οποίους τιμά και δοξάζει σχεδόν υβριστικά προς την κρατούσα κοσμική τάξη (“σέβη θνατούς άγαν, Προμηθεύ”, δηλαδή: τιμάς τους θνητούς παρά πολύ, σαν θεούς, Προμηθέα!). Σαφώς λοιπόν εδώ ο Αισχύλος προβάλλει την αγωνιστικότητα ενάντια στη μοίρα.
12 Βλ. The date of the Oedipus Tyrannus of Sophocles, AjPh.77 (1956).
13 Πρβλ.S.G.F. Brandon, The judgement of the dead (Λονδίνο 1967) 76-97.Dover, GPM 261 -8 Adkins,MR 140-8.
14 Στον Οιδίποδα επί Κολωνό δεν πρέπει να αφήσουμε απαρατήρητο το στίχο 962 κε :|Έτσι άρεσε στους θεούς που θα ήταν ίσως από τα παλιά οργισμένοι με τη γενιά μου | καθώς υποστηρίζει περίτρανα την παραπάνω ρήση.
15 R.P.Winnington & Ingram (1999), 220.
16 Philip Wilkinson & Neil Philip (2009),66
17 Στην Ελληνική μυθολογία η Σφίγγα ήταν ένα τέρας που όπου βρισκόταν έφερνε κακοτυχία και καταστροφή. Σύμφωνα με τον Ησίοδο ήταν κόρη της Χίμαιρας και του Όρθρου. Κατά άλλους ήταν γέννημα του Τυφώνος και της Έχιδνας. Αναπαριστάται ως φτερωτό λιοντάρι με κεφάλι γυναίκας ή ως γυναίκα με πέλματα και στήθη λιονταριού, ουρά ερπετού και φτερά πτηνού. Το όνομά της προέρχεται από τη λέξη σφίγγω.Έξω από τα τείχη της Θήβας στεκόταν και ρωτούσε τους περαστικούς: “Ποιό ον το πρωί στέκεται στα τέσσερα, το μεσημέρι στα δύο και το βράδυ στα τρία;”. Όποιον δεν μπορούσε να λύσει το γρίφο η Σφίγγα τον έσφιγγε με τα τρομαχτικά χέρια της στο στήθος της επάνω και τον έπνιγε. Χρόνια πολλά συνέβαινε αυτό και η Θήβα είχε κριθεί επικίνδυνος προορισμός. Ο Οιδίπους ήταν ευφυής και πέρασε εύκολα την πρώτη της ζωής του δοκιμασία. Έλυσε αμέσως το γρίφο απαντώντας ότι το ον αυτό είναι ο άνθρωπος, αφού όταν είναι βρέφος περπατάει στα τέσσερα, μετά σηκώνεται στα δύο του πόδια και στα γηρατειά περπατάει όρθιος αλλά χρησιμοποιεί σαν τρίτο πόδι ένα μπαστούνι. Μόλις λύθηκε το αίνιγμα η Σφίγγα γκρεμίστηκε από το βράχο που στεκόταν και σκοτώθηκε. Η Θήβα ελευθερώθηκε από την πολιορκία της. Αλλά δέθηκε στη μοίρα του ο Οιδίπους. Αυτά λέει ο μύθος. Και κάθε μύθος κρύπτει νουν αληθείας.
18 81196-7 καθ’ υπερβολαν | τοξευσας :Ο Οιδίπους έριξε μια έξοχη ριξιά με το μεταφορικό βέλος του και βρήκε το στόχο του –την απάντηση στο αίνιγμα τη Σφίγγας .Αλλά στη φράση καθ’ υπερβολαν υπάρχει ένας τόνος προειδοποίησης ,διότι το ουσιαστικό κανονικά δεν δηλώνει απλώς την περιοχή αλλά την υπέρβαση κάποιων ορίων , την υπερβολή.
19 Γίνεται λογοπαίγνιο με το όνομα Οιδίπους .Βλ.,το J.-P.Vernant «Ambiguïté et renversement:sur la structure enigmatigue d’ Oedipe – roi », στο J. Vernant και P. Vidal –Naguet Mythe et tragédie en Grèce ancienne, Παρίσι 1973, σελ. 113 -4.
20 Και στον «Οιδίποδα επί Κολωνό» η Αντιγόνη απολογείται για λογαριασμό του πατέρα της χαρακτηρίζοντας τις πράξεις του ακούσιες .Ακόμη κι ο ίδιος ο ήρωας ομολογεί ότι όσα έκανε τα έκανε «ουδέν ειδώς », δηλαδή χωρίς να ξέρει τίποτα.
21 Μπορουμε στο σημείο αυτό να θυμηθούμε το «ουδείς εκων κακός» του Σωκράτη. Αν το έργο γράφτηκε κατά τις αρχές ή τα μέσα της δεκαετίας 430-420 (μια υπόθεση που μπορεί να ισχύει τόσο όσο και οποιαδήποτε άλλη),τότε ενδέχεται το σωκρατικό δόγμα να ήταν είδη γνωστό. Σύμφωνα με τον B.Snell(Philologus 9(1948),σελ.125 κ.εξ.) ο Ευριπίδης σ’ αυτό ακριβώς το δόγμα ερχόταν να εναντιωθεί, συγγράφοντας τον Ιππόλυτο το 428.Ανεξαρτητα από την αλήθεια αυτής της άποψης, το πιο πιθανό είναι ότι,κατά την εποχή που γραφόταν το Οιδ. Τυρ., η φύση και η προέλευση του πάθους καθώς και η σχέση του με την ανθρώπινη ευθύνη, αποτελούσαν θέματα ζωηρού ενδιαφέροντος. Οι περισσότεροι σχολιαστές συμφωνούν τώρα ότι ο Σοφοκλής ήταν καλός γνωστής των πνευματικών κινημάτων της εποχής του ,όποια γνώμη κι αν είχε γι αυτά.
22 Πρβλ. Cameron, σελ.15 κ.εξ.
23 Το θέμα αυτό έχει καλυφθεί επαρκώς από πολλούς συγγραφείς. Ο Ο’ Brien υπογράμμισε πρόσφατα ότι η μόνη ιδιότητα του Οιδίποδος «που γίνεται μείζον θέμα είναι η νοημοσύνη του» και παρατηρεί ο,τι αν ψάχνουμε έναν απλό φραστικό τύπο όπου να συμπυκνώνεται ολόκληρη η τραγωδία, δεν μπορούμε να βρούμε κάτι καλύτερο από το «ένας θνητός που πάει να παραβγεί με τους θεούς στην εξυπνάδα».
24 Μια θεϊκή δύναμη που παρακολουθεί την ύπαρξη ενός ανθρώπου και καθορίζει την πορεία της ζωής του , για καλό ή για κακό :αν είναι για καλό ,ο άνθρωπος χαρακτηρίζεται ευδαίμων ,εάν είναι για κακό, δυσδαίμων .Ο τελευταίος όρος δεν απαντάται πριν από τον Εμπεδοκλή και τους τραγικούς . Στο στίχο 828 του έργου ο Οιδίποδας αναρωτιέται μήπως δεν θα ήταν κάνεις απόλυτα δικαιολογημένος να καταδικάσει για απάνθρωπη σκληρότητα το δαίμονα που του επιφύλαξε τέτοια μοίρα .
25 R.P. Winnington- Ingram(1999), 247
26 Βλ.Cameron,σελ.15 κ.εξ.
27 Ο Οιδίποδας αυτοτυφλώνεται ,η ενέργεια αυτή αποδίδεται στην επιρροή ενός δαίμονος .Το απόσπασμα 119 του Ηράκλειτου (ήθος άνθρωπο δαίμων )έχει ως στόχο πιθανότατα όσους θα μετέθεταν κάθε ανθρώπινη ευθύνη σ’ ένα δαίμονα .(πρβλ.G.S.Kirk και J.E. Raven The presocratic philosophers (Cambridge ,1957),σελ .214 W.Ένα πρόβλημα που δεν μας λύνει είναι από πού προέρχεται αυτό το ήθος .Μπορεί άραγε το ρητό να νοηθεί εξίσου καλά και με αμοιβαία αντιμετάθεση υποκειμένου και κατηγορουμένου;{Πρβλ. και Επίχαρμο ,αργότερα (αποσπ.17): ο τρόπος ανθρωποισι δαίμων αγαθός ,οις δε και κακός . Σ.τ.Μ.}.
28 R.P.Winnington-Ingram (1999),251.
29 Βλ. Jacquelline de Romilly, H Aρχαία Ελλάδα προς Αναζήτηση Ελευθερίας, εκδ. Άστυ, Αθήνα 1992, σελ.273
30 Αριστ. ,Περί Ποιητικής, 1453α 5 – 10 : « ….. έστι δε τοιουτος ο μήτε αρετη διαφέρων και δικαιοσύνη, μήτε διά κακίαν και μοχθηρίαν μεταβάλλων εις δυστυχίαν αλλά δι’ αμαρτίαν τινά, των εν μεγάλη δόξη όντων και ευτυχία, οιον Οιδίπους και Θυέστης και οι εκ των τοιούτων γενων επιφανεις άνδρες.»
31 Πρόκειται για σχόλιο του Ι.Συκουτρή στο Αριστ., Περί Ποιητικής,1453α (μτφρ. υπό Σίμου Μενάρδου – εισαγωγή, κείμενον και ερμηνεία υπό Ι.Συκουτρή), εκδ. Βιβλιοπωλείον της Εστίας, Αθήνα 1936, σελ. 104 παρατ. 4 στο κείμενο
32 Η προορίση του Τειρεσία στο στίχο 377 έχει εκπληρωθεί . « Οι ανομίες του αποκαλύφθηκαν μόνες τους ,τον έκαναν να ξεριζώσει μόνος του με το ίδιο του το χέρι τα δυο του μάτια » το βάρος της ευθύνης πέφτει αποκλειστικά και μόνο στον Οιδίποδα .
33 Ο Οιδίπους έχει μη δικαίως , το Βασίλειο εκείνου τον οποίο σκότωσε. Η ειρωνεία είναι ότι το έχει επίσης δικαίως ,ως κληρονόμος του πατέρα του.
34 Η Βασιλική εξουσία με τα πλούτη της έχει την τάση να διαφθείρει ,να γεννάει ύβριν ,οπότε ο βασιλιάς έχει κακό τέλος .Γνωρίζουμε ότι η μοίρα του Οιδίποδος υπήρξε τόσο φοβερή που δεν επιδεχόταν σύγκριση με κανενός αλλού .Εδώ η κακή μοίρα είναι σα να αποδίδεται στον αλαζόνα ως πληρωμή για την υπεροψία του ,ενώ το πεπρωμένο φαίνεται να αντιστοιχεί στην αξία του καθενός .
35 Επίμονο και χαρακτηριστικά Σοφόκλειο θέμα .Η χρήση του φαίνεσθε και του είναι που αναφέρεται στην όραση και στην φαινομενική όψη, αξίζει να αποτελέσει αντικείμενο προσοχής και διεξοδικότερης μελέτης, η οποία θα ενισχύσει σημαντικά την ερμηνεία Reinhardt που βασίστηκε στην αντίθεση μεταξύ φαινομενικού και πραγματικού.
36 Αν ψάχνουμε ένα απλό φραστικό τύπο που να αποδίδει το νόημα της τραγωδίας σε όλη της έκταση, δεν μπορούμε να βρούμε κάτι καλύτερο από το «Ένας θνητός που πάει να παραβγεί με τους θεούς στην εξυπνάδα και στην δύναμη».
37 Όπως μετά τον Οιδίποδα τύραννο ακολουθεί ο Οιδίπους επί Κολωνό που παρουσιάζει όλα τα παραπάνω συγκλονιστικά περάσματα από την κάθοδο στην άνοδο με πράξεις .Ήδη από τους πρώτους στίχους του Οιδίποδα επί Κολωνό ο Οιδίποδας παρουσιάζεται διαφορετικός, μεταμορφωμένος .Ειναι ολιγαρκής και ταπεινός γιατί , όπως λέει ο ίδιος , τον δίδαξαν τα βάσανα , ο πολύς χρόνος και η ευγένεια του χαρακτήρα του (στ. 7-8). Στην πλήρη ωριμότητα του φτάνει πλέον όταν βρίσκεται στην Αθήνα , στην πόλη της Σοφίας ,στην πόλη του Φωτός .Όταν ο Οιδίποδας έρχεται στην Αθήνα, υπόσχεται ότι θα ειναι αιώνιος εκδικητής της Θήβας ,σύμφωνα με διαβεβαίωση του ίδιου προς τον Κρέοντα(στ.787-788) επομένως ως τέλεια ψυχή ,θα ζήσει πλέον σε ένα πνευματικό κόσμο (που αντιπροσωπεύει η Αθήνα)και θα αποστρέφεται τον υλικό κόσμο (που αντιπροσωπεύει η Θήβα ).Ως σώμα ,μορφή ,ο ήρωας θέλει να ταφεί από τον Θησέα στην Αθήνα, ενώ ως συνείδηση ,θεωρεί χρέος του να βρίσκεται στο κόσμο της ύλης , που αντιπροσωπεύει η Θήβα με σκοπό να βοηθήσει τους Θηβαίους στην αργή αλλά σίγουρη εξέλιξη τους (στ.582).
38 R.P.Winnington-Ingram (1999),252.
39 Dodds,Gi 32
Ο Συγγραφεύς
Ο Γιώργος Κατσαντώνης είναι αριστούχος απόφοιτος του τμήματος Θεατρικών Σπουδών της Σχολής Ανθρωπιστικών και Κοινωνικών Επιστήμων του Πανεπιστημίου Πατρών .Εργάζεται ως θεατρολόγος , δραματολόγος , υπεύθυνος θεατρικών προγραμμάτων, δραματουργικής επεξεργασίας και επιμελητής εκθέσεων.
Οι μελέτες του προωθούν τη θεατρολογία ως επιστήμη που συμφιλιώνει και ενσωματώνει, σε μια σφαιρική προοπτική, τη σημειολογική οπτική (αισθητική) των σημείων της παράστασης ,την ψυχαναλυτική προσέγγιση ,την ανθρωπολογική διάσταση και την κοινωνιολογική έρευνα επί της παραγωγής και πρόσληψης του θεατρικού φαινομένου.
